Un exemple illustrant l’essor de la transhumance en Vivarais : le réglement édicté par Pons de Montlaur au sujet des moutons à l’estive sur le Plateau.

In Dei nomine Amen. Anno incarnationis ejusdem millesimo tricentesimo quadragesimo primo, die lune ante festum beati Thome apostoli, excellentissimo principe domino Philippo Dei gratia Rege Francorum regnante. Cunctis innostescat quod in presentia mei notarii et testium subscriptorum, inclitus vir magnificus ac potens dominus Pontius, dominus Montis Lauri et Albenatii, miles, dixit et proposuit quod sibi diversis vicibus extitit cum querela intimatum per quamplurimos homines suos et subditos et alios tam nobiles quam religiosos in montanis habitantes quod nutritores ovium ac locatores contra bonas consuetudines et laudabiles antiquitus approbatas tam de ultra Rodanum quam de partibus Vivariensis et Uticensis diocesum proceres et conductores dictarum ovium et vacivi earumdem in montanis et baronia ipsius domini Montis Lauri et plurium aliorum dominorum de die in diem agravant ac de anno in annum agravarunt a paucis citra temporibus inhumaniter et austero [?] eorum inhito inter eos ut dicitur consilio indurati, vestigia parentum et predecessorum suorum ac usus antiquos subpeditantes et transgredientes et per extortionem quasi et statum antiquum publicum et rei publice conductorum premissorum, tastant ac tastari faciunt dictas oves predicti locatores in suis territoriis, antequam ascendant ad montana predicta in quibus debent estivare; sic quod ipse ovex in assensu jamdicto propter asperitatem temporis quandoque aut fatigationem itineris et fraudem quam committunt nutritores in tasta vel alio casu fortuitu lac notorie ut fertur amittunt, et etiam preter et ultra unum quintale caseorum quod consuetum est dari [de] viginti ovibus lac habentibus ab antiquo per dictos conductores ipsis nutritoribus et locatoribus et non plus, ipsi agravando ipsos conductores pro qualibet pastore suo habere volunt nequiter unum quintale cum dimidio et pluries duo quintalia caseorum pro messe seu logerio et alias exactiones etiam indebitas et inconsuetas. Licet ipsi conductores non consueverint tastare dictas oves nisi in montanis suis in quibus debent estivare, nec dare aliquod pastori dictarum ovium vel vacivi ; pro quibus dicti conductores plura dampna et diversa sic oppressi sustinuerunt ac sutinent, cum longe non potuerint solvere logerium et exactiones pertactum ac sepedictas. Pro quibus solvendis per curiales diversarum curiarum absque remisione et misericordia ipsi conductores, ad instantiam et persecutionem feronicam dictorum nutritorum, sunt et fuerunt compulsi et per subastationem bonorum suorum et liberationem ad inhopiam quasi sunt reducti, quod graviter est ferendum. Super quibus idem dominus Montis Lauri per plures probos viros in hiis expertos refferebat se fore pluries informatum. Quare predictus dominus Montislauri, habito super hiis maturo et deliberato consilio, volens suorum hominum et subditorum indempnitati tante prefate juste ac de remedio opportuno juris prout sua interest providere, ut asserebat, pro se singulariter si et in quantum de jure sibi est permissum et non aliter, ad reparationem supra male actorum et passorum pro utilitate reipublice et terre et baronie sue, et non in prejudicium vel gravamen persone alicujus, compatiens oppresis memoratis terre sue, prout hec fuit sollempniter protestatus et ut melius pro ipso et statu ac reparatione terre sue per aliquem jurisperitum quemcumque de jure dictari proterit, volens se et suos subditos ad antiquas consuetudines predictas debite reducere, pro se et in hiis sibi adhereentibus et adherere volentibus statuit, voluit et ordinavit in quantum de jure sibi est permissum in modum inferius proxime annotatum :

• In primis quod nulla persona terre et juridictionis sue ac baronie sit ausa per se vel per alium descendere, ire, mittere in antea pro conducendis ovibus vel vacivo ab aliquibus nutritoribus vel locatoribus usque ad medium mensis aprilis, quum antea attemptarent dampnum suum exercere.

• Item quod oves quas conducent infra diocesis Vivariensem vel citra Rodanum tastari debeant in montanis in quibus estivabunt ad longius in fine mensis maii et post quindenam postquam fuerint in montanis, et non ante.

• Item quod de viginti ovibus lac habentibus post tastam factam predictam in montanis, detur pro logerio unum quintale caseorum locatoribus ipsarum per ipsos conductores montanarum et non plus ; minus autem eis dare possint.

• Item quod conductores montanarum predictas ovec habeant del cotoys vacivi et quod cotoyzttur rationabiliter, vel si conductores plus elegerint habere et recipere unum quintale dicti cotoys de quinque trentenariis cum dimidio de vacivo, quod hoc valeant facere et in eorum sit electione.

• Item quod cuilibet pastori ovium et vacivi competentem custodiam habenti non detur per conductores ad plus logerio mensis blandis [bladis?] salario nec aliter, nisi unum quintale caseorum tacite vel expresse aut occulte, minus autem possint, licet dicatur per plures probos quod antiquitus eis nec pro ipsis eorum dominis cum quibus morabuntur nil prestabatur, minus autem vrl nichil possint dare.

• Item quod in locis strictis ubi estivabuntur et morabuntur oves in quibus non est celatgium vel devesium, possint dare conductores messem bladi pastoribus earumdem.

• Item quod transacto festo Assumptionis Beate Marie si bonum tempus permiserit, vacivi cotoyzentur in quibus estivabunt.

• Item quod oves et vacivi non debant descendere a montanis in quibus estivaverunt de mense augusti, et maxime oves, sed vacivi autem possint propter asperitatem temporis evidentem.

• Item quod si locatores ovium de ultra Rodanum cum suo vacivo voluerint se transferre ad montana predicta ad estivandum predicta animalia, quod detur locatoribus ipsorum per conductores de viginti quinque ovibus cum lacte unum quintale caseorum, et quod ipsi locatores solvant totam revam Rodani vel traddant viginti octo oves cum lacte pro uno quintali, et tunc locatores solvant medietatem dicte reve et conductores aliam medietatem solvere teneantur, et etiam pro transiti Rodani medietatem pellium accidentium in montaneis dictorum animalium dare et reddere conductoribus ovium teneantur; ac si hoc facere renuerint, debeant dicti locatores solvere totum portum Rodani pro transitu veniendo et reduendo ad Rodanum, et etiam debeant esse oves predicte cum vacivo in montanis ubi morabuntur per sex dies aut saltim quinque ad minus infra mensem mensis maii.

• Item de ovibus vero et vacivo Uticensis diocesis, que oves locabuntur ad quintalia, teneantur et serventur pacta et superius expressa que dabuntur per conductores montanarum locatoribus Vivariensis diocesis, excepto tamen quod pro messe blandis [bladis?] nec aliter pastoribus Uticensis diocesis nichil detur nec dominis eorum loquantibus ad quintalia oves suas.

• Item quod si conductores montanarum non haberent caseos ex dictis ovibus de quibus plene non possent solvere illos, tament malicia et fraude cessantibus in hiis per eos, quod de illis qui sibi deficerent non teneantur solvere pro quolibet quintali locatoribus ovium nisi precium monete quod valebit quintale communiter in montanis in quibus estivabunt a festo Assumptionis Beate Merie usque ad ejus octabas.

• Item quod predicta superius ordinata durent et serventur per quinque annos proxime subsequentes et plus, si conductores voluerint supradicti.

• Item quod premissa omnia et singula superius ordinata quolibet anno predictorum publicentur publice et preconisentur ex parte curie dicti domini Montis Lauri in baronnia sua et terra in locis competentibus et etiam in terra et juridictione habentium qui adherentur sibi in predictis. Quod sub pena vigintiquinque librarum Turonensium ipsorum apllicanda et comittenda et solvenda per conductores subditos dicte curie, totiens, quotiens trangredirent ordinationem predictam vel contra eam per se vel per alium facerent aut venirent in toto vel in parte, ne hujusmodi trangressores qui exheredationem ipsorum agerent in dicto casu pretextu ignorantie se valeant excusare, quia predicta ordinatio in evidentem utilitatem rei publice, ut intellexerat idem dominus ut dicebat, perpetuis temporibus poterit redundare.

[...]

AN, P 1398/1, cote 659 (pièce originale).