Annexe n°12 : un exemple de litige autour des droits comtaux sur les routes, l’opposition des Polignac puis des Montlaur avec les évêques du Puy

Confirmation par Louis VII de l’accord conclu entre Pierre, évêque du Puy, et Pons, vicomte de Polignac, interdisant au vicomte de construire de nouvelles forteresses sans l’accord de l’évêque, partageant les revenus des péages et imposant à l’évêque et l’église du Puy ainsi qu’au vicomte d’assurer la protection des marchands, des pèlerins et des voyageurs.

In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti amen. Anno ab incarnatione Domini Mo Co LXXo IIIo, domno Alexandro sancte catholice Ecclesie summo pontifice, Ludovico christianissimo rege francorum regnante, controversia, que inter domnum Petrum Aniciensem episcopum et ejusdem ecclesie canonicos, et Poncium Podempniaci vicecomitem, super multis et variis hinc inde querelis vertebatur, coram dominis, scilicet R. dei gratia Viennensi electo, et G. Vivariensi episcopo, et P., eadem gratia Alvernorum episcopo, quorum arbitrio et mandato uterque, datis obsidibus et fid’eijussoribus, se staturos promiserant, auditis ex utraque parte allegationibus, hunc finem amicabili compositione, Deo annuente, sortita est :

In primis, quicquid in moneta vel lesdis, sive quibuscumque aliis rebus, in civitate Podii predictus episcopus a prefato vicecomite, per transactionem Parisius factam coram domino Ludovico rege francorum, presentibus comite Theobaudo et Mauricio Pariensi episcopo, multisque proceribus palacii, consecutus fuerat, ejus medietatem vicecomiti restitui ad feudum, et alteram medietatem episcopo et successoribus ejus in perpetuum conversari illesam et sine contradictione vicecomitis et suorum mandaverunt. Et si quis umquam super hac parte episcopo vel successoribus suis controversiam moverit, vicecomes adesse debet episcopo bona fide et deffendere. Domos tamen vicecomitis ad feudum ab episcopo sibi assignaverunt.

Secundo, de quatuor castris, scilicet Saisac, Ainac, Saint Quinti, Senoil, que per eandem transactionem episcopus a vicecomite consecutus fuerat, duo episcopo, et alia duo sine omni retinemento restitui decreverunt.

Tercio, quicquid in castro de Bello Monte aut in territorio vicecomes a domina Fida per donationem aut emptionem adquisierat, totum illud solvi et remitti et ascribi ecclesie in perpetuuim, predictum castrum de Belmont et castrum de Cereis, preceperunt.

Quarto, si episcopus vel ecclesia in castro aliquo partem habeat vel in posterum adquisierit, sine ejus consilio vicecomes aut ejus liberi nichil ibi adquirere debent. Idem de castris vicecomitis et de illis in quibus partem habet vel in antea adquisierit, aut ejus filii, quod nichil episcopis aut ecclesia adquirere debet, hoc intelligendum est de dominiis castrorum non de possessionibus et terris planis, quas asquiri ad episopo vel a vicecomite non prohibuernt. Set neque in territorio castri ecclesie debet vicecomes aliquod castrum facere, neque in territorio castri vicecomitis ecclesia.

Quinto, in ecclesiis que sunt in Vallavio nullam exactionibus vicecomitis et suorum filiorum existere ; in terris quoque Aniciensis ecclesie nichil capi vel exigi a vicecomite, preter justas et debitas consuetudines, mandaverunt. Castrum Sancti Pauliani et cetera castra per guerram diruta, tam episcopo quam suis, tam vicecomiti quam suis, licet rehedificare, et neuter alteri debet impedimentum prestare.

De pedagio quod in civitate Anicii auctoritate regis de cetero accipietur, scilicet XIII denarii de unoquoque trossello, tres fient porciones : V denarios percipiat episcopus, III ecclesia, V vicecomes ad feudum ad episcopo. Set omnes burgienses Anicii ad hoc pedagio immunes existant, et quodcumque dederit lesdam non det pedagium. Preterea annona et vinum et carnes immunes sint a pedagio. Lesde autem metas consuetudinis non excedant. Predictum autem pedagium in uno loco infra civitatem congregetur, et ter in anno aut quater, secundum predictas porciones, inter prenominatos distribuatur. Verum si mercatoribus aut viatoribus, infra terminos inferius designandos, aliquid ablatum vel pro pedagio sive guidagio exactum fuerit, ante distributionem de pedagio restituatur. Pro pedagio enim stratas et vias omnes, per quas mercatores, viatores, peregrini transeunt aut in posterum transire contigerit, et omnes causa negociationis vel peregrinationis et orationis incedentes infra terminos inferius declarandos tam episcopus per se quam ecclesia, quam vicecomes per se, et vicecomes cum episcopo vel cum ecclesia, absente episcopo, fideliter et sine dolo debent custodire, tueri et firmiter deffendere et sibi invicem auxilium et consilium prestare. Ipsi autem episcopus, ecclesia, vicecomes aut filii vel succcessores eorum, nec pedagium nec lesdam augere nec alibi nec alibi pedagium accipere, nec pro guidagio aliquid recipere, etiam ultro oblatum, ullo modo presumant. Termini ex parte Vivariensis episcopatus : lo Pozatz, Mezillax, Palguillelmus, la Zocha, las Forchas, Furmineus, Guinanda, Casa-meiana, lo Ponz de Lidena, Laniat tro a Lengoina, Aisi, Conelers, Navalla.

Si vero vicecomes aut heres ejus aut qliquis suorum contra hanc conventionem fecerit, et commonitus ab Aniciensi episcopo aut ejus successore, infra XXti dies emendare noluerit, integrum jus, quod ex transactione facta Parisius coram Ludovico rege, consecutus fuerat Aniciensis episcopus, tam in castellis quam in lesdis et moneta et aliis usaticis civitatis Anicii, predicto episcopo et ejus successoribus est in hac amicabili compositione reservatum.

AN, J 294 ; Chassaing (A.) édit. : Chroniques de Estienne Médicis, bourgeois du Puy, ou Liber de Podio, op. cit., p. 71-72 ; Baluze : Histoire généalogique de la maison d’Auvergne, op. cit., t. II, p. 68 ; Layettes du Trésor des Chartes, t. I, n° 245 ; Luchaire (A.) : Etude sur les actes de Louis VII, op. cit., n° 639 p. 301.

Philippe Auguste, roi de France, confirme un accord conclu entre Robert, évêque du Puy, et Pons de Montlaur. Ils pourront tous deux lever un péage sur la voie publique près du château de Charbonnier, que l’évêque pourra fortifier. Pour sa part, le seigneur de Montlaur est tenu de protéger les marchands depuis La Souche et depuis Largentière jusqu’au Puy.

R., Dei gratia Aniciencis episcopus, universis presentes litteras inspecturis, in Domino salutem. Noverint universitas quod karissimus dominus meus Ph., illustrissimi rex Francie, ad peticionem meam et concensum meum, concessit mihi et successoribus meis, et Poncio de Monte-Lauri et heredibus suis quoddam pedatgium levandum in strata publica, juxtra castrum meum de Charboneriis, in eo loco ubi strata propinquior est Chaboneriis, et ibidem, scilicet in strata, fiet borda communis ad levandum pedagium, salva mihi et successoribus meis justicia mea ejusdem loci et jure meo, ita quod ibidem nulla construi poterit fortericia. Sic autem levabitur dictum pedatgium per me et successores meos, et dictum P. et heredes suos : de qualibet grossa bestia, que portabit trossellum vel mercaturam, levabantur quindecim Claramontes qui valent triginta Podienses ; et de qualibet parva bestia, que portabit sal vel bladum, tres podienses. De quibus omnibus capiet episcopus Aniciencis et successores sui terciam partem, et ego et heredes mei duas partes. Et istud pedatgium levabitur de grossa bestia et de parva ad usus et consuetudines quibus levantur recta pedagia in partibus illis. Et ad hoc pedagium levandum habebit episcopus memoratus servientem suum proprium et ego meum. Ego etiam et heredes mei dictas duas partes, quas habebimus in dicto pedagio, tenebimus in perpetuum, ad episcopo Aniciensi et successoribus ejus. Preterea ego et successores mei tenemur conducere et custodire mercatores transeuntes de la Ceouche usque ad Podium, et ab Argenteria usque ad civitatem Aniciensem. Quicquid autem forefactum fuerit mercatoribus transeuntibus infra predictas metas, episcopus Aniciensis et ego tenebimur emendare unusquisque pro parte sua. Dicto autem episcopo Aniciensi et successoribus ejus licet firmare castrum suum de Charboneriis, herbergare et augmentare pro voluntate sua. Et sciendum quod pax perpetua et firma facta est inter me et prefatum episcopum, coram domino rege, de omnibus controversiis et querelis hactenus habitis inter nos, salvis privilegiis a domino Papa et a domino rege episcopo et Anciensi ecclesie concessis in omnibus aliis. Insuper plegios et securitatem dominio Archembaudo de Borbonio, pro domino rege, de quingentis marcis argenti, de bono et fideli servicio faciendo domino regi et de supradictis conventionibus firmiter tenendis, tali condicione quod, si contra eas aliquatemus venirem, plegii mei tenerentur solvere domino regi vel ejus mandato dictas quingentas marcas argenti infra quadraginta dies submonitionis ejus, et dominus rex posset assignare ad ea omnia que de ipso teneo et ea tamdiu tenere quousque esset ei emendatum per judicium curie sue. Hec autem omnia supradicta, tactis sacrosanctis, juravit dictus Pontius se bona fide et fideliter servaturum. Similiter si dictus Pontius de jure deficeret in curia mea, ego possem assignare ad ea omnia que de me tenet et ea tamdiu tenere quousque esset mihi emendatum per judicium curie mee. Actum Parisius, anno domini Mo CCo nonodecimo, mense novembris.

Layettes du Trésor des Chartes, t. I, n°1371, p. 492 ; AN, J 332.

Hommage de Pons de Montlaur à Philippe Auguste pour plusieurs châteaux rappelant que ce dernier a concédé à Robert, évêque du Puy et à Pons de Montlaur un péage à prélever sur la route qui jouxte le château de Charbonnier

Ego Pontius de Monte Lauri notum facio universis, presentibus pariter et futuris, quod karissimo domino meo Ph., illustri Francie regi, feci hominagium contra omnes homines qui possunt vivere et mori, et, tactis sacrosanctis, juravi eidem bonum et fidele servicium faciendum videlicet de hiis castris : de Monte Boneti, de Vabres, de Agran, de Monte Auroso et de Chambon ; et eadem castra teneor ei reddere, ad magnam vim et ad parvam, quocienscumque ad eodem domino rege vel ejus certo mandato super hoc fuero requisitus. Dominus autem rex, ad peticionem et concensum domini mei R., Aniciensis episcopi, concessit eidem episcopo et successoribus ejus, et mihi et heredibus meis, quoddam pedatgium levandum in strata publica, juxtra castrum meum de Charboneriis, in eo loco ubi strata propinquior est Chaboneriis, et ibidem, scilicet in strata, fiet borda communis ad levandum pedagium, salva mihi et successoribus meis justicia mea ejusdem loci et jure meo, ita quod ibidem nulla construi poterit fortericia. Sic autem levabitur dictum pedatgium per me et successores meos, et dictum P. et heredes suos : de qualibet grossa bestia, que portabit trossellum vel mercaturam, levabantur quindecim Claramontes qui valent triginta Podienses ; et de qualibet parva bestia, que portabit sal vel bladum, tres podiensses. De quibus omnibus capiet episcopus Aniciencis et successores sui terciam partem, et ego et heredes mei duas partes. Et istud pedatgium levabitur de grossa bestia et de parva ad usus et consuetudines quibus levantur recta pedagia in partibus illis. Et ad hoc pedagium levandum habebit episcopus memoratus servientem suum proprium et ego meum. Ego etiam et heredes mei dictas duas partes, quas habebimus in dicto pedagio, tenebimus in perpetuum, ad episcopo Aniciensi et successoribus ejus. Preterea ego et successores mei tenemur conducere et custodire mercatores transeuntes de la Ceouche usque ad Podium, et ab Argenteria usque ad civitatem Aniciensem. Quicquid autem forefactum fuerit mercatoribus transeuntibus infra predictas metas, episcopus Aniciensis et ego tenebimur emendare unusquisque pro parte sua. Dicto autem episcopo Aniciensi et successoribus ejus licet firmare castrum suum de Charboneriis, herbergare et augmentare pro voluntate sua. Et sciendum quod pax perpetua et firma facta est inter me et prefatum episcopum, coram domino rege, de omnibus controversiis et querelis havtenus habitis inter nos, salvis privilegiis a domino Papa et a domino rege episcopo et Anciensi ecclesie concessis in omnibus aliis. Insuper plegios et securitatem dominio Archembaudo de Borbonio, pro domino rege, de quingentis marcis argenti, de bono et fideli servicio faciendo domino regi et de supradictis conventionibus firmiter tenendis, tali condicione quod, si contra eas aliquatemus venirem, plegii mei tenerentur solvere domino regi vel ejus mandato dictas quingentas marcas argenti infra quadraginta dies submonitionis ejus, et dominus rex posset assignare ad ea omnia que de ipso teneo et ea tamdiu tenere quousque esset ei emendatum per judicium curie sue. Hec autem omnia supradicta, tactis sacrosanctis, juravi me bona fide et fideliter servaturum. Actum Parisius, anno domini millesimo ducentesimo nonodecimo, mense novembri.

Baluze : Histoire généalogique de la maison d’Auvergne, op. cit., t. II, p. 86-87 ; Layettes du Trésor des Chartes, t. I, n° 1370, p. 491-492 ; AN, J 304, n° 50.