R7.Rome, Angelica 157.

Parchemin. 33 x 23,3 cm (22 x 13,8 cm). 264 f. sans discontinuité (263 f. numérotés, mais un f. a été oublié après le f. 100). Cahiers: 33; 1-338. La plupart des cahiers sont numérotés et munis de réclames. Ecriture XIIIe siècle; 2 col. de 38 lignes. Aucune note contemporaine. Numérotation des sermons en rouge, mais décoration inachevée: les initiales en rouge, préparées, manquent dès le début aux accessus bibliques; rubriques en rouge présentes jusqu'au f. 126 quasiment sans interruption; à partir du f. 126, alternance entre absence de rubriques, rubriques en rouge et rubriques de préparation au crayon, parfois en marge (systématiquement à partir du f. 212). A de nombreuses reprises, le passage aux sens allégorique ou tropologique se distingue par un passage à la ligne et une rubrique en rouge; au f. 229v un dessin à l'encre d'un jeune moine.

Contenu : titre en rouge (f. 1): « Incipiunt sermones de sanctis quos composuit venerabilis pater Odo episcopus tusculanus »; prologue (f. 1ra-1rb: « Ego Odo... »); 131 sermons de sanctis (f. 1rb-263vb), de la fête de saint André à celle de saint Georges. Le ms. intègre de très nombreux sermons inédits, si on le compare à un ms. de la première édition tel P1. Il n’a pas été entièrement achevé du point de vue de la décoration. C’est aussi l’un des tout derniers copiés au scriptorium..

Bibliographie : H. Narducci, Catalogus codicum manuscriptorum praeter graecos et orientales in bibliotheca Angelica olim coenobii sancti Augustini de Urbe, tomus prior (complectens codices ab institua bibliotheca ad a. 1870), Rome, 1893.

PIECE JUSTIFICATIVE N° 1:

extraits de la lettre d’Eudes de Châteauroux à Innocent IV du 31 mars 1249,

d’après l’édition de Luc d’Achéry ²⁶⁴² .

Die vero lunæ post festum Beatæ Luciæ, nuntii Regis Tartarorum Castrocherniis, quod distat a Nicossia sex leugis, applicuerunt. Die vero Sabbati ante Natale Domini, Nicossiam intrauerunt. Die vero crastina se Regi præsentauerunt, et ei hujusmodi litteras porrexerunt scriptas lingua Persica et litteris Arabicis, quas Rex interpretari fecit de verbo ad verbum, quarum tenor talis est:

« Per potentiam Dei excelsi, missi a Rege terræ Gan, verba Erchalchai, Regi magno provinciarum multarum, strenuo propugnatori orbis, gladio Christianitatis, victoriæ religionis baptismalis, defensori legis euangelicæ, filio Regis Franciæ. Augeat Deus dominium suum, et conservuet ei regnum suum annis plurimis, et impleat voluntates suas in lege et in mundo, nunc et in futurum, per veritatem divinæ conductricis hominum et omnium Prophetarum et Apostolorum, Amen. Centum millia salutum et benedictionum. Ex hoc rogo quod recipiat salutationes istas, ut sint gratae apud ipsum. Faciat Deus ut videam hunc Regem magnificum qui applicuit. Creator autem excelsus causet occursum nostrum in caritate, et facile faciat ut congregemur in unum.

Post hanc autem salutationem nouerit quod in hac epistola non est intentio nostra nisi utilitas Christianitatis, et corroboratio manus Regum Christianorum, Domino concedente. Et peto a Deo ut det victoriam exercitibus Regum Christianitatis, et triumphet eos de aduersariis suis contemnentibus crucem. Ex parte autem Regis sublimis sublimet eum Deus, videlicet de presentia Kiokai. Augeat Deus magnificentiam tuam. Venimus cum postestate et mandato, ut omnes Christiani sint liberi a seruitute et tributo, et angaria, et pedagiis et consimilibus, et sint in honore et reuerentia, et nullus tangat possessiones eorum. Et Ecclesiæ destructæ reædificentur, et pulsentur tabulae, et non audeat aliquis prohibere ut orent corde quieto et libenti pro regno nostro. Ista autem hora venimus ad hoc pro utilitate Christianorum et custodia, Deo dante excelso. Misimus autem hoc per nuntium fidelem nostrum virum venerabilem Sabeldin, Monfac, David, et per Marchum, ut annuntient illos bonos rumores, et quae sunt circa nos, dicant ore ad os. Filius autem recipiat verba eorum, et credat eis, et in litteris suis Rex terræ augeatur magnificentia sua. Ita præcipue quod in lege Dei non sit differentia inter Latinum, et Græcum et Armenicum, Nestorinum, et Jacobinum, et omnes qui adorant crucem. Omnes enim sunt unum apud nos. Et sic petimus ut Rex magnificus non diuidat inter ipsos, sed sit eius pietas et clementia super omnes Christianos. Duret eius pietas et clementia. Datum in finibus Muharram. Et erit bonum, concedente Deo excelso  ».

Noverit etiam Sanctitas vestra, quod a tempore quo ego et Rex primo intravimus Cyprum, Rex Cypri et Comes Ioppensis Regi præsentaverunt litteras talia continentes:

« Excellenti et potenti viro Domino H. Dei gratia Regi Cypri, et nobillisimæ sorori suæ E. eadem Dei gratia Reginæ Cypri, et nobili viro Domino I. de Ibelin carissimo fratri meo, et nobili Dominæ carissimæ sorori meæ Mariæ Rembach, Constabularius Armeniæ salutem et mandatis vestris paratam dilectionem. Notum facio quod ego sum sanus et incolumis, illud idem desiderans audire et scire de vobis. Sciatis, Domini mei, quod sicut ad iter agendum pro Deo et utilitate Christianitatis me specialiter exposui, sic conduxit me Iesus Christus usque ad quamdam villam quæ vocatur Sauretrat. Verum quid dicerem vel scriberem vobis, tot terras quas vidimus, quoniam dimisimus Indiam retro nos ad Pontem, et transiuimus Bandach, et totam terram ejus duobus mensibus arrepti itineris ? Et quid dicerem tot ciuitates quas vidi desertas, quas Tartari vastauerunt, quarum nullus hominum posset opulentiam vel amplitudinem aestimare? Vidimus enim tres villas, quarum quælibet erat itineris trium dierum magna. Et vidimus plusquam centum mille aggeres magnos et mirabiles ossium interfectorum, quos Tartari interfecerunt. Et bene videtur nobis, quia si Deus prope Tartaros non adduxisset, qui paganos destruxerunt, sufficerent ad implendum et acquirendum totam terram cismarinam. Et transiuimus unum de fluminibus Paradisii, quod Scriptura Gion apellat, maius quod unquam vidimus, quia arena ejus durat undiquaque per unam magnam diætam.

De Tartaris vero sciatis quod sunt ita innumerabiles, quod nullus posset eos æstimare, et iustissimi et boni archerii; terribiles forma, et plurimum facierum; et per litteras non possumus describere ritus eorum. Sed si Deus præstiterit mihi vitam, ut possim vos videre cum adiutorio diuino sanos et incolumes, omnia vobis ore ad os ennarabo. Nunc vero sunt octo menses, quod de die et de nocte ambulauimus. Et modo dicitur nobis quod sumus ad medium arrepti itineris terræ nostræ et terræ Chan, hoc est, maioris domini Tartarorum. Super negotio autem nostro, omnes qui obuiant nobis, et Tartari et alii dicunt nobis quod bene et egregie faciemus; et nos intelleximus pro vero, quod jam quinque anni transierunt quo mortuus est Chan pater istius qui nunc est; et Barones et Milites Tartarorum ita per terras se effuderant, quod infra dictos quinque annos vix potuerunt congregari in unum locum, ut dictum Chan intronizarent. Quidam enim eorum erant in India, alii vero in terra de Chata, alii in terra de Caschat et de Tanghat. Hæc est terra, de qua tres Reges venerunt in Bethleem adorare Dominum Iesum natum. Et sciatis potentiam Christi fuisse magnam et adhuc esse, quod gentes illius terræ sunt Christiani; et tota terra de Chata credunt illos tres reges. Et ego ipse fui in Ecclesiis eorum, et vidi Iesum Christum depictum, et tres Reges, quorum unus offert aurum, et alius thus, et alius myrrham. Et per illos tres Reges credunt in Christum, et per illos Chan et omnes sui modo facti sunt Christiani. Et ante portas suas habent Ecclesias suas, pulsant campanas suas, et percutiunt tabulas. Ita quod euntes ad dominum eorum Chan, oportet primo ire ad Ecclesiam, et salutare Dominum Iesum Christum, et post ire et salutare dominum eorum Chan, siue sit Saracenus, siue sit Christianus, velint nolint quibus ista non placent.

Et notum vobis facio quod inuenimus multos Christianos per terram Orientis effusos, et multas Ecclesias pulchras, altas et antiquas et bene ædificatas, quas Turci deuastauerunt, ita quod Christiani illius terræ in præsentia aui istius Kan venerunt; quos ille cum magno honore suscepit, et libertati donauit, et fecit prohiberi ne quis faceret vel diceret, de quo vel ad modicum possent merito contristari. Ita quod Saraceni, qui prius eis verecundiam faciebant, nunc illud quod faciebant recipiunt in duplum. Et quia propter inopiam prædicationis, peccatis nostris exigentibus, non habebat Christus qui pro ipso in illis regionibus sanctissimum nomen suum prædicarent, ipsemet sanctissimis suis virtutibus pro se ipso prædicat et prædicauit, sicut apertius scire potestis, ita quod gentes regionum illarum credunt in ipsum. Et sciatis quod illi qui tenentur prædicare, secundum iudicium meum digni sunt recipere magnam pœnam. Sciatis præterea quod in terra Indiæ, quam sanctus Thomas Apostolus conuertit, est quidam Rex Christianus, qui erat in magna anxietate positus inter alios Reges Saracenos. Faciebant enim ei violentiam undique, usque ad illam horam qua Tartari venerunt in illam terram, et ipse factus est homo illorum. Et accepit exercitum suum et exercitum Tartarorum, et inuasit Saracenos; ita quod tantum lucratus est infra terram Indiæ, quod tota terra Orientis plena est sclauis Indicis; quorum plusquam quinquagenta millia vidi, quos dictus Rex ceperat, et mandauerat venumdari. Et non possem vobis dicere de vicesima parte unde quod vidimus. Sed per minus potestis intelligere maius.

Sciatis quod Dominus Papa misit nuntium suum prædicto Kan, et mandauit ei dicere utrum esset Christianus annon, et quare miserat gentem suam ad conculcandum mundum, et quare faciebat interfici pauperes. Cui respondit Kan, quod Deus mandauerat auis suis et sibi, quod mitteret gentes suas ad gentes pessimas interficiendas. Super hoc quod mandauit utrum esset Christianus, respondit quod Deus sciebat; et si Dominus Papa vellet scire, veniret, et videret et sciret. Carissimi, ita sunt rumores certi quos scripsi vobis, quod ego rogo Dominum quod carta mea sanos et incolumes vos inveniat. Salutate, etc. Et rogetis Deum pro me, etc. Datum in ciuitate magna Saurequant VII. die Februarii ».

Receptis autem litteris ex parte dicti Archelchai, dicto die interrogauit Rex in presentia mea, et Consilii sui, et quorumdam Prælatorum, qua occasione dominus eorum aduentum Regis audierat, et unde isti Tartari venerant, et quae fuit causa motiua ut venirent, et quare apellantur Tartari, et quam terram modo inhabitant, et utrum ille Rex magnus magnum exercitum habet, et qua occasione et quomodo fidem susceperat, et quot sunt anni ex quo Baptismum susceperat, et utrum plures fuerint baptizati cum eo. Quæsiuit etiam Rex de dicto Erchalchai, a quo tempore baptismi susceperat sacramentum, et ubi esset modo. Item, quare Bachon ita male recepit nuntios nostros. Similiter quæsiuit de Soldano Mussulæ, quæ antiquitus Niniue vocabatur, an esset Christianus. Similiter de ipsis nuntiis, de qua regione oriundi essent, et quot anni erant ex quo fuerunt Christiani.

Ad prædicta sic responderunt, quod a Soldano Mussulae missae fuerunt quædam litteræ ad magnum regem Chan, quas receperat a Soldano Babyloniae; in quibus Soldanus Babyloniæ mentionem de applicatione et aduentu Regis Franciae faciebat, mendaciter asserendo quod sexaginta naues Regis Franciæ per violentiam ceperat et deduxerat in Ægyptum, per hoc volens ostendere quod Soldanus Mussulæ in aduentu Regis Franciæ confidere non debebat. Hac occasione dictus Erchalchai, audito Regis Franciæ aduentu, misit ad eum nuntios cum litteris antedictis; qui denuntiauerunt ei esse Tartarorum propositum, in hac æstate proxima obsidere Calipham de Baldak; et rogabant Regem ut Ægyptum aggrederetur, ne prædictus Caliphas ab Ægyptiis posset in aliquo adjuuari. Dixerunt etiam nuntii, quod isti qui nunc Tartari apellantur, modo sunt XL. anni quod exierunt de terra sua, quæ non habet ciuitates vel oppida seu villas, abundat autem pascuis, et ideo homines regionis illius tantummodo in alendis pecoribus sunt intenti, et distat per XL. diætas a terra quam modo inhabitat ille magnus Rex Chan, et in qua posuit sedem suam. Et hæc terra Trahetar appellatur. Unde et modo Tartari appellantur. Causam autem commotionis eorum dixerunt prædicti nuntii se nescire. Et dicebant quod dicti Tartari primo debellauerunt filium Presbyteri Ioannis, et ipsum et exercitum eius in ore gladii peremerunt. Isti autem Tartari sine lege erant.

Dixerunt etiam quod Rex ille magnus Tartarorum, secum habet omnes fere capitaneos, cum innumera multitudine equitum et hominum et animalium; et semper sunt in tentoriis, quia nulla ciuitas posset eos capere. Equi autem eorum semper in pascuis et animalia commorantur, quia non possunt inuenire hordeum et paleam, quae possent suficere equis suis. Capitanei autem præmittunt homines suos in exercitibus, qui mittuntur ad subjiciendum sibi regiones. Ipsi autem remanent cum magno Rege. In potestate autem et in voluntate magni Regis est, ut quando moritur quis, instituat aliquem de filiis suis vel nepotibus Regem. Dixerunt etiam nuntii, quod iste qui nunc agit in sceptris, Kiokai nomine, matrem habuit Christianam, filiam Regis qui vocatur Presbyter Ioannes, et ad exhortationem eius et cujusdam sanctissimi Episcopi, qui Malassias vocatur, baptismi sacramentum suscepit in die Epiphaniæ cum decem et octo filiis Regum, et plures alii, maxime Capitanei. Tamen multi sunt adhuc inter eos, qui nondum fidei sacramentum susceperunt. Erchelchai vero qui istos nuntios misit, Christianus est, iam sunt plures anni, et non est de semine regio. Tamen magnus est et potens; et modo agit in finibus Persidis, a parte Orientis. Bachon vero, homo paganus est, et habet Saracenos consiliarios, et ideo male recepit nuntios vestros. Sed iam non habet tantam potestatem. Modo enim constitutus est sub potestate Elchelchai. De Soldano vero Moyssac siue Mussulæ, dicunt quod fuit filius cuiusdam Christianæ, et ex corde diligit Christianos, et festa eorum obseruat, nec in aliquo obedit legi Mahemet; et creditur quod si haberet tempus et oportunitatem, libenter fieret Christianus. Dicti autem nuntii dixerunt quod oriundi erant de quadam ciuitate quæ distat a Mussula, quæ quondam Niniue vocabatur, per duas diætas, et quod Christiani erant a progenitoribus suis. Dicebant etiam quod nomen Summi Pontificis modo celebre erat apud Tartaros, et quod intentio Elchelcai domini sui et propositum erat impugnare in hac æstate proxima Calipham de Baldak, et vindicare iniuriam a Corosminis illatam Domino Iesu Christo. 

Octauo vero Kal. Februarii, dicti nuntii a Rege Franciæ licentiam receperunt; et VI. Kalend. dicti mensis Nichossiam exierunt, et cum eis fratres Praedicatores, Andreas, Ioannes et Willelmus, quos Rex mittit ad dictum Regem Tartarorum cum exenniis, videlicet quadam cruce de ligno viuificæ crucis, et tentorio de scarleto, cui affixæ sunt bordaturæ, in quibus ea quæ Dominus Iesus Christus gessit pro nobis in corpore suo, sunt honestissime exarata, et quibusdam aliis spectantibus ad cultum diuinum, et ad id inuitantibus dictum Regem.

Ego vero eidem Regi Chan, et materteræ suæ, et Elchelchai, et Prælatis eorum litteras destinaui, eis denuntians quod Sacrosancta Romana Ecclesia conuersionem eorumdem ad fidem Catholicam gratulanda audiet, et eos libenter recipiet ut filios carissimos, dum tamen fidem tenere voluerint orthodoxam, et confiteri eam esse matrem omnium Ecclesiarum, et præsidentem ei esse Vicarium Iesu Christi, et quod huic Vicario omnes qui Christiana professione censentur, merito debeant obedire. Prælati autem ad idem inuitantur meis litteris, et ut ipsum sapiant omnes, et non sint in eis schismata, sed permaneant in veritate fidei, in primis generalibus Conciliis editæ, et a Sede Apostolica approbatæ.