SERMO 1 (= RLS N° 883), inédit

Pour la déposition d’un roi ou d’un empereur

Sermon prononcé en juillet 1245, au Concile de Lyon, à l’occasion de la déposition de l’Empereur Frédéric II.

Ce verset nous montre:

1. la raison pour laquelle les rois doivent être déposés;

2. que déposer un roi ou un empereur est l’oeuvre de Dieu, non celle des hommes;

3. en quoi consiste la déposition;

4. que lors de la déposition de l’empereur, ses fils, neveux et toute sa descendance sont deshérités;

5. qu’une telle déposition est ou doit être irrévocable.

Ms A., f.153va-154vb.

Sermo in depositione regis uel imperatoris.

Ieremias li°: Ecce ego ad te mons pestifer, ait Dominus, qui corrumpis uniuersam terram.Extendam manum eam super te et euoluam te de petris et dabo te in montem combustionis et non tollam de te lapidem in angulum in fundamento. Sed perditus in eternum eris, ait Dominus ²⁶⁴⁵ .

In hiis uerbis ostenditur causa propter quam reges debent deponi, cum dicit: Mons pestifer qui corrumpis uniuersam terram . Secundo ostendit quod deponere malum regem uel imperatorem opus Dei est, non hominis, ibi: Extendam manum meam super te . Tertio ostendit ipsam <depositionem> ²⁶⁴⁶ cum dicit: Et euoluam te de petris . Quarto quod in depositione imperatoris exheredant filii eius et nepotes et tota eius progenies, ibi: Et non tollam de te lapidem in angulum et lapidem in fundamento . Quinto quod talis depositio irreuocabilis est uel debet esse, ibi: Et perditus eris in eternum .

1. Dicit itaque: Ecce ego ad te mons pestifer, ait Dominus . Nomine montis siue montium, reges in sacra scriptura designantur. Montes enim sunt ad defensionem terre. Sic reges ad defensionem populi debent esse. Unde in psalmo: Montes in circuitu eius et Dominus in circuitu populi sui ²⁶⁴⁷ . Quia enim defensio montium non sufficit, ideo additur: Et Dominus in circuitu populi sui . Unde quod (f. 153vb) dicitur in psalmo de ecclesia: Fundamenta eius in montibus sanctis ²⁶⁴⁸ , potest intelligi de sanctis regibus et principibus qui ecclesias fundauerunt, a quibus uelut a montibus multa bona proueniunt inferioribus, ut ualles habundant frumento, id est inferiores sint locupletes et habundent bonis temporalibus, quibus in Dei seruitio sustentantur et in amore ipsius confirmentur. Et inter medium montium pertransibunt aque ²⁶⁴⁹ . Super ea uolucres celi habitabunt, de medio petrorum dabunt uoces ²⁶⁵⁰ : inter bonos principes et in terra eorum fontes, id est scaturigines; bonorum etiam spiritualium habundauit quasi riui aquarum, et uiri spirituales, hoc est uolucres, habitant ibi, nidificant, secundum quod alibi dicitur: Et cedri Libani quas plantauit, illic passeres nidificabunt ²⁶⁵¹ , id est pauperes et humiles domicilia habebunt.

Sunt tamen montes a quibus oriuntur tempestates, montes steriles, montes maledicti a Domino, secundum quod Dauid maledixit montibus Gelboe, quando dixit: Montes Gelboe nec ros nec pluuia ueniat super uos ²⁶⁵² . Gelboe interpretatur deliciosus uel uoluntatio ²⁶⁵³ . Hii sunt mali reges et principes a quibus tempestas guerrarum, uastatio et depredatio subditorum oriuntur, et etiam uicinorum inquietatio et etiam molestatio, qui nullum bonum faciunt: et tales sunt a Domino maledicti. Legitur etiam in Apocalipsi de Babilone, id est de Roma prout exponitur a beato Petro in canonica sua ²⁶⁵⁴ , quod sedebat super septem montes, id est super uniuersitatem regum, quia monarchiam habebat super omnes reges; sic enim exponit angelus Iohanni, Apocalipsi xvii°: Septem capita septem montes sunt super quos mulier sedet et reges septem sunt ²⁶⁵⁵ , et id est: nomine ergo montium, intelliguntur reges et principes. Unde Ieremia iiii°: Vidi montes et ecce mouebantur et omnes colles turbati sunt ²⁶⁵⁶ . Loquitur de aduentu exercituum Assyriorum ante quorum faciem montes, id est reges, moti sunt de locis (f. 154ra) suis fugientes, et colles, id est minores principes, conturbati fuerunt ²⁶⁵⁷ . Secundum ergo consuetudinem sacre scripture, Dominus loquens per Ieremiam ad Nabugodonosor nominat eum montem, dicens: Ecce ego ad te mons pestifer , dicit Dominus, qui corrumpis uniuersam terram . Quia enim pestifer erat et terram corrumpebat, ideo meruit deponi de solio regie dignitatis, sicut legitur in Daniele iiii° ²⁶⁵⁸ . Sic mali reges pestiferi sunt. Pestilentia enim multos inficit. Sic mali reges malo exemplo suo multos inficiunt et corrumpunt. Sedent enim in cathedra pestilentie ²⁶⁵⁹ . Pestilentia enim est morbus late peruagans; proueniens a pastu, pestilentia dicitur, uel ab aere corrupto et tunc dicitur epidemia. Malum enim exemplum regis multos inficit et inuoluit. Regis ad exemplar totus componitur orbis. Non sic exemplum priuate persone. Et ideo malus rex recte dicitur mons pestiferet corrumpit uniuersam terram , iura confundendo, fas in nefas commutendo, heresim inducendo, nutriendo, non extirpando, libertates ecclesiis auferendo et predia, subditos exactionibus excoriando, uicinos inquietando, pertranseuntes depredando. Per talia enim terra corrumpitur et in malo statu ponitur. Et propter talia digni sunt depositione, de qua subiungitur: Extendam manum meam super te .

2. In hoc ostenditur quod deponere malos reges opus Dei est, cum dicit: Extendam manum meam super te ; sicut in psalmo, cum dicit: Opera manuum tuarum sunt celi ²⁶⁶⁰ , ostenditur quod opus celorum ²⁶⁶¹ sunt celi et a Deo facti; sicut alibi in psalmo, cum dicit: Manus tue Domine fecerunt me ²⁶⁶² , ostendit quod homo opus Dei est et factura; sic depositio regum opus Dei est, non hominum. Unde Ecclesiasticus x°: Sedes ducum superborum destruxit Deus et sedere ²⁶⁶³ fecit mittes pro eis, radices superborum arefecit Deus et plantauit humiles ex ipsis gentibus ²⁶⁶⁴ . Et (f. 154rb) hoc est quod Daniel dixit Balthasar: Fenumquoque ut boscomedebat et rore celi corpus eiusinfusum est doneccognosceret quod potestatem haberet Altissimus in regno hominum et quecumque uoluerit suscitabit super illud ²⁶⁶⁵ . Et Daniel ii° ²⁶⁶⁶ dicit: Deus mutat tempora et etates, transfert regna atque constituit ²⁶⁶⁷ . Ipse solus habet in manu sua et potestate regna et iura regnorum.

3. Sequitur tertium cum dicit: Et euoluam te de petris et dabo te in montem combustionis . Ecce depositio. Montes stantes supra petras firmiter stant, sicut dicitur de domo super ²⁶⁶⁸ petram fundata , Matheo vii°: Descendit pluuia et uenerunt flumina et flauerunt uenti et irruerunt in domum illam et non cecidit, fundata enim erat super ²⁶⁶⁹ firmam petram ²⁶⁷⁰ . Sic rex uel princeps pestifer et corrumpens terram, licet uideatur ualde firmatus et fundatus in castris, in fortitudine terre, in gente bellicosa, in consanguineis et affinibus et amicis quasi in quibusdam petris eminentibus et inaccesibilibus, euoluit tamen eum manus Domini et deponit, et irrecupabiliter. Unde dicitur: Dabo te in montem combustionis . Mons enim igne combustus reparari non potest, sicut mons flammiuomus ut Ethna, ex ea parte qua combustus est. Ad talem dicitur per Abdiam ²⁶⁷¹ in principio: Superbia cordis tui extulit te habitantem in scissuris petre, id est in petra excisa, que licet in se fortis sit, ex excisione fortior est, et exaltantem soliumtuum, quia dicis in cordetuo: quis detrahet me in terram ²⁶⁷² ? Si exaltatus fueris ut aquila et si inter sydera posueris nidum tuum, inde te detraham, dicit Dominus ²⁶⁷³ . Aquila uolat alitius aliis auibus. Unde ab alia aue desuper ueniente non potest deici, sicut grues a falcone. Iterum sydera fixa sunt in firmamento que ob firmitatem suam firmamentum (f. 154va) dicitur. Sic regem non habentem alium regem superiorem et firmatum in predictis, Dominus deicit quando uult et deponit, sicut dicit Daniel Balthasar, Daniele v°: Quando autem eleuatum est cor eius et spiritus illius obfirmatus est ad superbiam, depositus est a solio regni et gloria eius ablata est ei ²⁶⁷⁴ .

4. Et quia patres puniuntur in filiis, et haberent magnam consolationem si scirent uel crederent quod, eis depositis, succederent ei filii uel nepotes, ideo subiungit ad cumulum doloris: Et non tollam de te lapidem in angulum et lapidem in fundamento . De te , id est de semine tuo; lapidem in angulum , id est lapidem angulare, id est regem qui continet multitudines et diuersos habet principatus in se unitos. Dicitur Ysa. xix°: Deceperunt Egiptum angulum populorum eius ²⁶⁷⁵ , quia regnum Egipti in se continebat multa regna. Et ideo appellat Egiptum angulum . In libro Sapientie vi° ²⁶⁷⁶ , dicitur regibus: Qui continetis multitudines populorum ²⁶⁷⁷ . Reges etiam fundamentum sunt eorum qui sunt in regno suo. Portant enim eos sicut fundamentum portat edificium. Eis dicitur in Iob ix° quod portant orbem: Deus cuius ire resistere nemo potest, sub quo curvantur qui portant orbem ²⁶⁷⁸ . Et i° Regum ii°: Domini enim sunt cardines terre et posuit super eos orbem ²⁶⁷⁹ . Et ad hoc ostendendum in capite regis ponitur diadema. Caput rex, diadema populus, iuxta illud: Consedere duces et vulgi, stante corona ²⁶⁸⁰ . Corona circumdat caput et munit, portatur tamen a capite. Sic populus munire debet regem et defendere, portatur tamen a rege. Unde et rex fundamentum dicitur subditorum, quia eos portat. Ideo comminatur Dominus monti pestifero, id est regi malo et nociuo, quod euoluet eum de petris , id est deponet eum de fortitudine sua, et dabit eum in montem combustionis , id est irreparabiliter, et non tollet de (f. 154vb) eo lapidem in angulumet lapidem in fundamentum, hoc est quod de semine eius uel sanguinis non succedet ei aliquis in regnum.

5. Sequitur: Sed perditus in eternum eris, ait Dominus . Quia regum depositio reuocari non consueuit, et quia etiam tales ut frequentius contra huius depositionem recalcitrant nec penitentiam agunt, imitantes illum qui cecidit sicut fulgur de celo ²⁶⁸¹ , nec flexus est ad penitentiam, ideo perditi erunt in eternum pene traditi gehennali. Hoc est quod dicit: Sed perditus in eternum eris .

Verum quia de nemine est desperandum dum est uia, quia ianua diuine misericordie nemini clauditur, dum licet operari, et Ecclesia nemini claudit gremium si redire uoluerit, ideo rogemus Dominum ut huic tyranno det gratiam plangendi, confitendi peccata sua et satisfaciendi de eis et reuertendi ad Ecclesiam, ut eius spiritus saluus fiat. Quod ei prestare dignetur Ihesus Christus Dominus noster qui uiuit in secula seculorum Amen.