SERMO 15 (= RLS n° 888)

Sermon pour le même anniversaire [de Robert comte d’Artois)

Sermon donné le 8 février 1252, 1253 ou 1254 devant les croisés en terre sainte.

1. En ce temps-là, les fils d’Israël ont institué un jeûne et des chants de plainte pour les événements lamentables qui leur étaient arrivés; aussi le prophète Zacharie répond-il, par la personne du Seigneur, à la question qu’ils Lui ont posée, un peu plus loin: « ne devons-nous pas pleurer comme nous l’avons fait de puis tant d’années »? « Quand vous avez jeûné et pleuré ces soixante-dix années, vous ne l’avez pas fait pour moi, mais pour vous; lorsque vous avez mangé et bu, c’était pour vous, non pour moi. Vous n’avez pas invité les pauvres, mais les riches à votre table »; mais Il ajoute ensuite que s’ils jeûnent de la façon qui convient, il transformera leurs malheurs en joie;

2. c’et pourquoi il parle du jeûne du quatrième mois, du cinquième mois, du septième mois, du dixième mois; car tous ces mois correspondent à des malheurs du peuple d’Israël;

3. mais Dieu leur promet de transformer ces jours en jours de liesse et de fêtes, s’ils respectent la paix et la vérité; nous avons les mêmes raisons de pleurer, en songeant au malheur survenu à la Mansurah, à la mort de Robert d’Artois et de la fine fleur de l’armée chrétienne; en songeant au mépris dont fut victime le peuple chrétien, au blasphème que subit le nom de Dieu, au piétinement de la bannière de la sainte croix, aux nombreuses apostasies des faibles dans la foi; ces nobles n’ont pas mérité une mort si vile, mais ils l’ont reçue pour expier les péchés d’autres hommes, comme l’avait fait le Christ; suivons le conseil du prophète en chérissant la paix et la vérité, et le Seigneur transformera nos peines en liesse et en fêtes; pleurons ces nobles, mais surtout nous-mêmes qui n’avons pas été dignes de supporter ce qu’ils ont supporté.

Ms A, ff. 161ra-162ra 3080 .

Sermo de eodem anniuersario <Robertis comitis Attrebatensis> 3081 . Zacharias viii°: Hec dicit Dominus exercituum ieiunium quarti et ieiunium quinti et ieiunium septimi et ieiunium decimi erit domui Iuda in gaudium et letitiam et in sollemptitates preclaras 3082 .

1. Hiis temporibus filii Israel statuerunt artum ieiunium celebrari et planctus facere et lamenta propter quosdam casus flebiles et lamentabiles qui talibus temporibus contigerant. Et respondet propheta questioni sibi facte (f. 161rb), ut legitur in eodem vii°: Miserunt ad domum Domini Sarazar et Rogemelech et uiri qui erant cum eis ad precandum 3083 faciem Domini, ut dicerent sacerdotibus domus Domini exercituum et prophetis loquentes: numquid flendum est michi in mense quinto uel sanctificare me debeo sicut feci iam multis annis ? 3084 Et respondet propheta in persona Domini: Cum ieiunaueritis et plangeretis 3085 in quinto et septimo mense per hos septuaginta annos, numquid ieiunium ieiunastis michi? Et cum comedistis et bibistis, numquid non comedistis et uobismet bibistis ? 3086 ; quasi dicat: de ieiuniis uestris et comestionibus non curo, quia uobismetipsis ieiunastis, non pauperibus, quos fame periclitari uidistis et eis non subuenistis. Similiter comedistisuobiscum, non pauperibus, non indigentibus, quos ad prandium uestrum uocare debuistis secundum doctrinam Domini in euangelio. Sed uocastis diuites ut uos reinuitent et comedistis ut uos ingurgitaretis et uana letitia gauderetis 3087 . Unde in epistola Iude xii°: Hii sunt in epulis suis macule conuiuantes sine timore, seipsos pascentes 3088 , et in Isaia v°: Cythara et lyra in conuiuiis uestris 3089 . Que autem conuiuia placeant Domino et que ieiunia, subiungit: Hec dicit Dominus exercituum dicens: iudicium uerum iudicate et misericordiam et miserationes facite unusquisque cum fratre suo 3090 . Hoc est conuiuium optimum et ualde delectabile. Et subiungit: Et uiduam et pupillum et aduenam et pauperem nolite calumpniari et malum uir fratri suo non cogitet in corde suo 3091 . Hoc ieiunium bonum et salutare [est] 3092 abstinere a talibus. Sed subiungit, quod flebile est: Et noluerunt attendere et uerterunt scapulam recedentem 3093 et aures suas aggrauauerunt ne audirent legem 3094 . Et subiungit: Et facta est indignatio magna a Domino exercituum 3095 (f. 161va), quia de predicto prandio nec de predicto conuiuio curant nec uolunt attendere que utilia sunt et fugiunt hiuusmodi conuiuia et ieiunia, hoc est: Verterunt scapulam recedentem 3096 ; nec uolunt etiam audire quam utilia sunt, immo aures suas aggrauant, id est obturant ne audiant, et cor suum obdurantut adamantem 3097 , quod malleis etiam conteri non potest. Sed tota uirtus eorum est ad attrahendum ferrum, id est pecuniam, que domat omnia. Postea subiungit Dominus per prophetam quod ieiunia que faciebant, si recto et debito facerent, Dominus ea conuerteret in gaudium et letitiam et sollempnitates preclaras 3098 .

2. Unde dicit: quarti, et cetera. Ieiunabant enim Iudaei quarto mense, id est iulio, die septima et decima eiusdem mensis, quando Moyses de monte descendens tabulas legis fregit 3099 et, iuxta Ieremiam, muri ciuitatis tunc primum sunt rupti 3100 . Ieiunabant et quinto mense, id est augusto, quando propter exploratores terre sancte orta est seditio in populo et iussi sunt montes non ascendere, sed per quadraginta annos longis a sancta terra circuire dispendiis, ut exceptis duobus, Iosue et Caleph, omnes in deserto morerentur 3101 . In hoc etiam mense prius Nabugodonosor 3102 et postea Tytus templum Ierosolimis destruxit 3103 et urbem Bethel cepit, ad quam cum fugerent multa milia Iudeorum, aratum est etiam templum in ignominiam oppresse gentis a Tyto Annio Rufo 3104 . In septimo, id est in octobri, occisus fuit Godolyas et tribus Iude et Iherusalem reliquie dissipate sunt 3105 . Decimo, id est ianuario, Ezechiel in captiuitate positus et populus captiuorum audiuit templum esse subuersum quinto mense 3106 . Hec sunt cause luctus et ieiuniorum que hactenus habuerunt.

3. Sed Deus pollicetur hos dies uertendos in gaudium et sollempnitates, si pacem et ueritatem dilexerint. Unde subiungit: Veritatem (f. 161vb) tantum diligite et pacem, dicit Dominus exercituum 3107 . Sed illi causam habuerunt lugendi et plangendi propter causas, propter miserabilem casum qui accidit hodierna die apud Mansoram in Egypto quam quando 3108 uir inclitus et recolende memorie Robertus comes attrabatensis filius regis Francie, Radulphus dominus Contiaci, Rogerus dominus Roseti, dominus Robertus de Cortigniaco et multi alii nobiles et ut in summa dicatur, fere totus flos exercitus christiani qui erat cum Christianissimo rege Francorum Ludouico, filio Ludovici filii Philippi, iugulatus fuit gladiis impiorum Sarracenorum. Et plangere deberemus propter uituperium populi christiani qui ex hoc casu uituperatus est et uilis habitus et contemptibilis, ut iam Sarraceni Christianos non reputent alicuius momenti. Unde possumus plangere cum propheta: Facti sumus opprobrium uicinis nostris, subsannatio et illusio hiis qui in circuitu nostro sunt 3109 . Et illud: Usquequo Deus improperabit inimicus, irritat aduersarius nomen tuus in finem 3110 ; Deus repulisti nos et destruxisti nos 3111 . Plangere etiam debemus et lugere propter blasfemiam nominis Dei, quasi Deus Christianorum eos non potuerit liberare. Unde dicere potuerunt: Deus eorum dereliquit eos, uenite et comprehendite eos 3112 . Deus suus uendidit eos et Dominus conclusit illos 3113 . Surgat Deus uester et opituletur uobis et in necessitate uos protegat 3114 . Item propter contemptum uexilli sancte crucis, quod ubicumque inueniebant, conspuebant et ad terram proiectum conculcabant. Item propter audaciam quam inde assumpserunt sibi impii Sarraceni et propter timorem incussum Christianis. Item multi 3115 debiles in fide qui, audito hoc casu, apostauerunt. Alii Deum blasfemauerunt, qui hoc permisit fieri. Iterum lugere debemus, hunc casum imputando peccatis nostris. Predicti enim nobiles (f. 162ra) non meruerant ut sic uiliter trucidarentur. Sed sicut in ueteri testamento propter peccata que non commiserant mactabantur, sic et isti mactati sunt, sic etiam et Christus. Faciamus ergo consilium prophete ut pacem et ueritatemdiligamus et sic Dominus luctum istum et tristitiam conuertet in gaudium et letitiam, ueritatemin corde et etiam uerbo et opere, ueritatemin corde per ueram fidem et pacemcum proximis nostris et cum Deo, Prouerb. xii°: Qui autem pacis inierint consilia, sequitur eos gaudium 3116 ; ad Romanos xii°: Si fieri potest quod ex uobis est, cum omnibus pacem habentes 3117 . Et sumitur hic pax pro misericordia et ueritas pro iusticia, Prouerb. iii°: Misericordia et ueritas non te deserant 3118 , et Prouerb. xxi° 3119 : Facere misericordiam et iudicium magis placent 3120 Deo quam uictime 3121 , et in eodem: Qui sequitur iustitiam et misericordiam inueniet uitam et gloriam 3122 .

Plangamus ergo non nobiles antedictos, sed nos ipsos qui non digni fuimus talia sustinere qualia ipsi sustinuerunt. Et si aliud purgandum sit in eis, rogemus ergo Dominum ut ipsis indulgeat et ipsos ad requiem eternam perducat et nos faciat participes glorie eorum et remunerationis, qui uiuit in secula seculorum Amen.

Notes
3080.

Pas d'autre copie. Le copiste du ms. d’Arras n’est en général pas très correct, cf. les fautes et les oublis indiqués ci-dessous.

3081.

Le sermon précédent dans le ms. (SERMO n° 14) est rubriqué: « Sermo in anniuersario Roberti comitis attrabatensis et aliorum nobilium qui interfecti fuerunt a Sarracenis apud Mansoram in Egipto ».

3082.

Zach. 8, 19.

3083.

ad deprecandam ] Vulgate.

3084.

Zach. 7, 2-3.

3085.

plangetis ] A.

3086.

Zach. 7, 5-6.

3087.

Pour cette allusion et la précédente, cf. Lc. 14, 12-13.

3088.

Iud. 12.

3089.

Is. 5, 12.

3090.

Zac. 7, 9.

3091.

Zac. 7, 10.

3092.

est ] des. in A.

3093.

recedentes ] A.

3094.

Zac. 7, 11-12.

3095.

Zac. 7, 12.

3096.

recedentes ] A.

3097.

Zac. 7, 12. Cor suum posuerunt adamantem ] Vulgate.

3098.

Zac. 8, 19.

3099.

Cf. Ex. 32, 19

3100.

Cf. Jer. 52, 6-7.

3101.

Cf. Deut. 1, 35-44.

3102.

Cf Jer. 52, 12-13.

3103.

Allusion à la destruction du temple par Titus en août 70. Sans doute Eudes de Châteauroux tire indirectement le renseignement de Flavius Josèphe: De bello iudaïco 6. 5. 4, auteur qu'il cite dans le sermon précédent, mais d’après les Antiquités juiveset sans que la citation puisse être identifiée (Sermo n° 14; voir la note 24 à l’édition de ce sermon); dans les deux cas il me paraît très probable qu’une source latine a servi d’intermédiaire.

3104.

Eudes confond visiblement l'empereur Titus, de son nom complet Titus Flavius Vespasianus, avec le Titus Annus Rufus qui fut procurateur de Judée de 12 à 15 (cf E. Kleb: Prosopographia Imperii Romani, t. I, Berlin, 1897, n° 526; Pauly-Wissova, Real-Encyclopädie der classischen Altertumswischenschaft, t. I/2, Stuttgart, 1894, col. 2277). Je n'ai pas pu identifier sa source latine, donc l'origine de son erreur.

3105.

Cf. Ier. 41 s.

3106.

Cf. Ez. 24 s.

3107.

Zac. 8, 19-20.

3108.

Sic in A. La syntaxe de la proposition n'est pas satisfaisante; de plus la transition entre les malheurs du peuple juif dans l'ancien testament, après la dernière citation de Zacharie, et ceux des chrétiens à la Mansurah, est brutale, si l'on admet que illidoit désigner les chrétiens. J'ai renoncé à conjecturer une correction, mais il me paraît clair qu'une partie du sermon a "sauté" à la copie.

3109.

Ps. 78, 4. qui circum nos sunt ] Vulgate.

3110.

Ps. 73, 10.

3111.

Ps. 59, 3.

3112.

Cf. Ps. 70, 11.

3113.

Deut. 32, 30.

3114.

Cf. Deut. 32, 38.

3115.

multos ] A. La phrase devait être construite sur le modèle des précedentes: Item propter multos debiles...

3116.

Prov. 12, 20.

3117.

Rm. 12, 18.

3118.

Prov. 21, 3.

3119.

Prov. xxii° ] A.

3120.

placet ] A.

3121.

Prov. 21, 3.

3122.

Prov. 21, 21.