SERMO n° 22 (= RLS n° 885), inédit

pour l’anniversaire des papes et des cardinaux défunts

Sermon prononcé le 5 septembre 1259 ou 1260, devant les cardinaux, pour la célébration de cette fête instituée par Alexandre IV en août 1259

« Simon bâtit sur la sépulture de son père et de ses frères un monument de pierres polies tant par derrière qu’en façade, assez haut pour être vu » ³⁴⁸¹ . Dans ces mots, l’Esprit sain nous explique pourquoi cet anniversaire, où l’on commémore les papes et les cardinaux dont les âmes manquent des suffrages de l’Eglise, a été instituée par Alexandre IV; trois points y sont à considérer:

1. qui fut le constructeur: Symon, c’est à dire notre seigneur le pape et tous ceux qui par leurs prières, leurs larmes, leurs aumônes, leurs oblations lors de la messe et toute sorte de suffrages, agissent pour le repos, le rafraichissement et la libération des âmes de ceux qui leur sont chers ou les ont précédés;

2. ce qui a été édifié et à l’intention de qui: un sépulcre pour son père et ses frères, c’est à dire la constitution de notre pape qui établit que chaque année le 5 septembre, on célèbre leur anniversaire et l’on fasse des aumônes;

3. troisièmement l’aspect de cet édifice: haut pour être vu, de pierre polie en façade et à l’arrière.

Ms O, f. 330va-332rb.

Sermo in anniuersario summorum pontificum et cardinalium instituto a domino papa Alexandro. i° Machabeorum xiii°: Edificauit Symon super sepulchrum patris et fratrum suorum edificium altum uisu, lapide polito retro et ante ³⁴⁸² .

In hiis verbis Spiritus Sanctus nobis innuit quare hoc anniuersarium sit a summo pontifice institutum, in quo agitur memoria summorum pontificum et cardinalium qui pro tempore fuerunt, quorum anime suffragiis Ecclesie indigent. Fuerunt enim quamplures pontifices et cardinales, maxime martires, qui talibus non indigent. In predictis enim uerbis tria consideranda occurrunt. Primo quis edificauit, Symon scilicet; secundo quid edificauit, et quibus, sepulchrumscilicet patri et fratribus ; tertio de forma huius edificii, ibi: altum uisu, lapide polito retro et ante dicit.

Dicit itaque: Edificauit Symon super sepulchrum etcetera. Quod tunc factum fuit a Symone summo sacerdote, parabola est instantis temporis. Sicut enim ille edificauit super sepulchrum, sic dominus noster summus pontifex de consilio fratrum suorum edificauit spirituale edificium super sepulchrum patrum suorum sum-(f. 330vb)-morum pontificum, et fratrum suorum cardinalium, magis profuturum eis quam illud edificium profuerit patri et fratribus Symonis. Hoc edificium est constitutum factum, quod singulis annis nonis septembris fiat anniuersarium et elemosine pro eis. Et in hoc fecit dominus noster iuxta interpretationem nominis sui, quod est auferens angustias tenebrorum, illis scilicet qui sunt in purgatorio. Et hoc implebitur, Domino concedente, in multis, uel in parte uel in toto. Per sepulchrum ergo istud, ut postea dicetur, quies animarum designatur.

1. Per Symonem, Dominus noster summus pontifex, qui nunc preest, et omnes etiam illi designantur qui precibus, lacrimis, gemitibus et elemosinis, oblationibus eucharistie, et ceteris suffragiis, animabus carorum et predecessorum suorum laborantibus in purgatorio requiem impetrant, refrigerium et liberationem.

Symon interpretatur auditor meroris uel ponens tristiciam ³⁴⁸³ , et illos significat qui aure cordis audiunt, et animaduertunt merorem et luctum laborantium in purgatorio. Et si enim felici spe fruantur et gaudeant, nichilominus tamen penis atrocissimis cruciantur, quibus quodam modo deflere coguntur peccata quibus meruerunt tormenta talia sustinere. De hoc planctu dicitur in Zacharia xii° ³⁴⁸⁴ : In die illa erit magnus planctus in Iherusalem, sicut planctus Adremon in campo Magedon, et planget terra familie et familie seorsum. ³⁴⁸⁵ Iherusalem timor perfectus ³⁴⁸⁶ , et figurat purgatorium ubi timor perficietur, quia quod timent sancti uiri, tunc accidet eis. Boni enim uiri et prouidi multum penam purgatorii timent, et dicunt cum beato Iob vi°: Quis det ut ueniat petitio mea et quod expecto tribuat michi Dominus, qui cepit ipse me conterat (f. 331ra), soluat manum suam et succidat me et hec michi consolatio ut affligens me dolore non parcat nec contradicam sermonibus Sancti ³⁴⁸⁷ , id est: quicquid uoluerit de me, faciat in presenti, ut saltem in futuro parcat. Hic non parcat, ut ibi parcat ³⁴⁸⁸ . Propter hoc dicebat Psalmista: Domine ne in furore tuo arguas me neque in ira tua corripias me ³⁴⁸⁹ . Et ibi Glosa Augustini: O Domine qui potens es, hic secca, hic ureme ³⁴⁹⁰ . Et Ieronimus: Non parcit ut parcat, seuit ut misereatur . Similiter dicit Ysayas considerans atrocitatem illius pene, desiderans per presentem penam illam euadere, Ysa. l°: Ego autem non contradico retrorsum, non abii, corpus meum dedi percutientibus et genas meas uellentibus ³⁴⁹¹ . Omnem enim penam temporalem libenter uiri sancti sustinent, ut illam atrocissimam euadant, que quanta sit, ostendit Iob vi° cum dicit: Que est fortitudo mea ut sustineam aut quis finis meus ut patienter agam nec fortitudo lapidum fortitudo mea, neque caro mea erea ³⁴⁹² est; ecce non est auxilium michi in me; necessarii quoque mei recesserunt a me ³⁴⁹³ . Bene dicit: Est fortitudo aut quis finis, quia mirum est quod non deficit anima in tanta pena. Quis finis, id est duratio mea, sicut dicitur quod canis est duri finis. Subiungit: Nec fortitudoetcetera: in lapide insensibilitas; in ere fortitudo ad resistendum. Quia non minus erunt sensibiles quam modo, nec magis fortes ad resistendum afflictioni.

Et duo maxime aggravant hanc penam. Primum quia non possunt sibi subuenire, nec amici eorum uolunt eis succurrere. Penam ergo istam timent fide illuminati, et qui eam considerant. Sed per negligentiam torpentes ³⁴⁹⁴ , seu (f. 331rb) infirmitate corporis prepediti aut occupatione negociorum inuoluti, condignos fructus penitentie non faciunt, hanc penam incurrunt, et tunc timor eis perficitur et tunc possunt dicere cum Iob iii°: Quasi inundantes ³⁴⁹⁵ aque, sic rugitus meus quia timor quam timebam euenit michi et quod uerebar accidit ³⁴⁹⁶ michi. Quia ergo in purgatorio timor perficitur et impletur, bene per Iherusalem purgatorium designatur cum dicit: In die illa erit planctus magnus in Ihrusalem sicut planctus Adremon ³⁴⁹⁷ .

Adremon interpretatur testis sublimis. Testis sublimis dicitur, secundum uulgale, cui omnimo credendum est, et qui rei ueritatem per ordinem testificatur. Talis testis erit ignis purgatorii. Perhibebit enim manifestum testimonium de operibus hominis qualia fuerunt, ia ad Cor. iii°: Uniuscuiusque opus manifestum erit, dies enim Domini declarabit, quia in igne reuelabitur et uniuiscuiusque opus quale sit ignis probabit ³⁴⁹⁸ . Pena enim ostendet manifeste et que et qualia et quanta peccata homo commiserit. Et ideo bene dicit: Erit planctus sicut planctus Adremon, id est: ita plangent sicut illi qui punientur pro omnibus erratibus suis, quorum penitentiam non perfecerunt.

In campo Magedon ³⁴⁹⁹ quod interpretatur pomorum ³⁵⁰⁰ , id est in latitudinem fructuum, quia illud quod per diem unum penitentie fortassis potuerunt delere, ibi fortassis per unum annum luent, sicut accidit filiis Israel, quibus pro uno die datus est annus, et pro quadraginta diebus quadraginta anni, libro Numerorum xiiii° ³⁵⁰¹ ; sicut e contrario dicit Ezechiel iiii°: Diem pro anno dedi tibi ³⁵⁰² , quia pro uno die uere penitentie in presenti facte, remittitur unus annus purgatorii. Tunc enim extendit Dominus manum suam in retribuendo ³⁵⁰³ .

Sequi-(f. 331va)-tur: Planget terra ³⁵⁰⁴ , id est qui amauerunt terrena. Si enim celestia tantum dilexissent, non haberent unde plangerent familie et familie seorsum. Quia qui similes fuerunt in culpa uel negligencia, similes erunt in pena. Sic ergo in purgatorio est planctus magnus, de quo Michea i°: Plangam et ululabo, uadam spoliatus et nudus, faciam planctum uelut drachonum et luctum quasi strucionum. ³⁵⁰⁵

Hoc dicit in persona mortui qui spoliatur, quia in morte quilibet accipit partem suam. Non parcitur eis, nisi fortassis cardinalibus, quibus nec anulus qui est in signum dignitatis subtrahitur, nec fibula boche, nec eciam lumbare dimittitur, quia fortassis est ibi aliquid argenti, Ysa. ix°: Exultant uictores capta preda quando diuidunt. ³⁵⁰⁶ . Hoc impletur in morte talium, Michea vii°: Vir fratrem suum uenatur ad mortem ³⁵⁰⁷ . In uenatione enim uenatores ad inuicem condiuidunt, et inde eciam quandoque litigant, nec mirum si ita spoliant, quia dicit Ysa. xxxiii° ³⁵⁰⁸ : Ve qui predaris, nonne et ipse predaberis ³⁵⁰⁹ ? Sic ergo mortuus uadit spoliatus et etiam nudus iuxta illud Iob i°: Nudus egressus sum ³⁵¹⁰ etcetera, quia nichil secum preter peccata portat. Sic spoliatus et eciam nudus, facit planctum uelut drachonum .

Dracho, dum illaqueare nititur pedes elefantis, ab eo conculcatur et conteritur. Elefas quando senescit inflexibilis est et mortem designat, que inexorabilis et inflexibilis est, nulli parcit, Ecclesiastico ix°: Communionem mortis scito ³⁵¹¹ . Huius pedes volumus ligare ne veniat ad nos, id est impedire per consilia medicorum. Ipsa tamen nos conculcat pedibus suis, quia multotiens que fiunt a medicis eam accelerant.

Sequitur: Et planctum quasi stru -(f. 331vb)-cionum, quia tantus est ibi dolor quod non curat moriens de filiis uel caris, quos hic dimisit, sicut nec strucio de ouibus suis. Unde Iob xxxix°: Obliuiscitur quod pes conculcet ea ³⁵¹² , duratur ad filios suos quasi non sint sui.

Symeon ergo interpretatur audiens merorem. Illos significat qui audiunt, id est attendunt, planctum carorum suorum in purgatorio. Sed certe pauci sunt qui de hoc curent. Unde Iob vi° in persona mortuorum: Fratres mei preterierunt me sicut torrens qui raptim transit in conuallibus ³⁵¹³ . Torrens uidetur quasi mare et mox in tribus diebus uel quatuor pertransit, ut eciam nullum remaneat uestigium uel memoria. Sic in morte carorum fit magnus planctus sed statim transit. Tales non audiunt merorem carorum suorum qui sunt in purgatorio; sed illi, qui pro eis orant, sacrificium eucharistie offerunt, largas elemosinas pro eis faciunt. Illi sunt uerus Symeon, qui fuit summus pontifex Iudeorum. Sic et dominus noster est uerus Symeon, ut apparet in hoc facto.

2. Ipse et illi de quibus locuti sumus edificant caris suis sepulchrum. In sepulchro quiescit corpus. Unde in collecta: Deus, in cuius miseratione anime omnium fidelium requiescunt, da famulis tuis et famulabus tuis, hic et ubique in Christo quiescentibus ³⁵¹⁴ . Per sepulchrum ergo requies, que per suffragia Ecclesie caris impetratur. Sepulchrum apparet exterius sed non interius. Sic quietem mortuorum quasi a foris uidemus, sed perfecte que et qualis sit non intelligimus, hoc est intus uidere. Post multos labores ingreditur homo sepulchrum; sic illam requiem, Iob iii°: Gaudentque uehementer cum inuenerint sepulchrum ³⁵¹⁵ . Ineffabile enim gaudium et leticia est ani-(f. 332ra)-mabus, quando euolant ad requiem.

Abraham magno precio emit agrum ab Effron ad sepeliendum mortuam suam. Et rogauit populum terre ut intercederet pro hoc apud Effron ³⁵¹⁶ . Effron uisio iniquitatum. Hic est Deus, qui omnia uidet, unde: Et delicta mea a te non sunt abscondita ³⁵¹⁷ . De hoc Gen. ultimo: Ecce congregor ad populum meum, sepelite me cum patribus meis in speluca dupplici que est in agro Effron ³⁵¹⁸ . Sic parentes debent interpellare filios suos et caros ut laborent pro ipsis, ut possint uenire ad requiem.

Sed possunt dicere quamplures: Numquid spelunca yene hereditas mea michi, Ier. xii° alia littera ³⁵¹⁹ ? Yena singultus humanos metitur, sed mortuos effodit et deuorat. Sic multi, licet planctum fingant quantum in ipsis est, caris suis requiem auferunt et perturbant.

3. Sequitur tertium: Quo modo edificatum fuit hoc sepulchrum, quod determinatur cum subiungitur: Edificum altum uisu, lapide polito retro et ante. Per edificium congeries bonorum operum, et magnorum et paruorum. Lapides sunt opera que non putrescunt. Facite uobis sacculos qui non ueterescunt ³⁵²⁰ . Politodicit, id est sine scrupulo, ut non sit dubium utrum elemosina sit, uel peccatum, ut qui de furto uel de rapina faciunt elemosinas. Altum, id est ut magna sint, ut quilibet aspiciendo stupescat. Cementum caritas, ut ex caritate fiant. Retro et ante, id est quia debuimus facere et non fecimus pro eis, et que debebamus facere in futurum.

Exemplo ergo domini nostri prouocati, pro predecessoribus oremus Dominum, hostias placationis offeramus, elemosinas faciamus, ut de labore purgatorii transeant ad quietem, quam (f. 332rb) eis prestare dignetur Ihesus Christus Amen.