a. Les sermons authentiques

Les sermons de Jourdain, à l’exception du manuscrit de Colmar, qui doit être traité à part, se trouvent dans des collections de reportationes.

L’attribution de sermons de Jourdain à l’intérieur de ces manuscrits pose à son tour de nombreux problèmes. La plupart des sermons que contiennent ces manuscrits sont anonymes, quelques-uns seulement sont attribués à Jourdain de Saxe ou à d’autres prédicateurs. Certains sermons sont attribués à Jourdain de Saxe par un manuscrit, mais sont anonymes dans un autre. La comparaison de ces différents manuscrits permet alors de les authentifier.

Le manuscrit d’Amiens contient trois sermons attribués à Jourdain, dont l’un existe dans deux versions.

Le manuscrit de Bâle contient trois sermons de Jourdain. L’un deux se retrouve tel quel dans les manuscrits de Paris et de Reims, un autre possède une autre reportation anonyme dans le manuscrit de Reims.

Du manuscrit de Canterbury quatorze sermons sont attribués à Jourdain de Saxe, dont huit sont attribués par le manuscrit lui-même et six sont anonymes, mais lui sont attribués par d’autres manuscrits. Une seconde série est composée de dix-neuf sermons attribués à Jourdain de Saxe par le P. Kaeppeli selon des "arguments d’ordre interne" qu’il n’explicite pas : "leur authenticité est donc moins solidement assurée229." Certains d’entre eux sont connus par une autre reportation dans les manuscrits de Durham ou de Reims. Franco Morenzoni, par une longue suite de comparaisons, a proposé l’attribution d’une partie de ces sermons à Jourdain de Saxe.

Le manuscrit de Durham contient trois sermons nommément attribués à Jourdain de Saxe. Un autre sermon anonyme est attribué à Jourdain par le manuscrit de Canterbury. Un second groupe est composé de douze sermons, dont trois se retrouvent sans nom d’auteur dans le manuscrit de Canterbury. Enfin, Franco Morenzoni propose l’attribution à Jourdain de neuf autres sermons de ce manuscrit.

Le manuscrit de Paris contient deux sermons anonymes de Jourdain, l’un connu par les manuscrits de Bâle et Reims, l’autre par ceux de Canterbury et Reims.

Enfin, le manuscrit de Reims contient deux sermons anonymes, mais attribués à Jourdain par le manuscrit de Bâle, et huit sermons dont on trouve une autre reportation, également anonyme, dans le manuscrit de Canterbury ou de Paris,

Le corpus des sermons authentiques de Jourdain comprend ainsi dix-sept sermons, dont neuf sont connus par plusieurs reportations.

  1. Ms : Canterbury, Cathedral Archive Lit. Ms. D. 7, f. 71ra-71rb. (incomplet) [dimanche de la Quinquagésime Au début de chaque sermon est indiqué, lorsque c’est possible, le contexte liturgique, selon le lectionnaire établi par Mary E. O’CARROLL, A Thirteenth-Century Preacher’s Handbook : Studies in MS Laud Misc. 511, Toronto, 1997, pp. 360-371.].
  • Tit. : In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti amen. - Fr[at]ris Iorda[ni].
  • Thema : Et factum dum transiret Ihesus (Luc. 18, 35).
  • Prothema : Si linguis hominum loquar et angelorum, etc. Terret nos Apostolus in hiis uerbis. (...) Vnde rogo ut illum rogetis qui nouit linguas calefacere et potest, ut meam, sicut apostolorum suorum calefecit et etiam igniuit, calefaciat et habilem reddat ad pronuntiandum que ad honorem ipsius sint, sicut et ad uestram utilitatem.
  • Incipit : Et factum est dum transiret Ihesus, cecus clamauit, etc. Heu, quot hodie clamant post Ihesum, et quam pauci ipsum secuntur.
  • Explicit : Tunc rosas sue passionis nobis dedit, et lilium candoris sue continentie et uiolas sue humilitatis. Dulcedinem [...]
  1. A. Ms : Amiens, Bibliothèque Municipale, Ms. 284, f. 58ra-59ra. [1 dimanche de Carême].
  • Tit. : Sermo fratris Iordani in principio quadragesime.
  • Thema : Ecce nunc tempus acceptabile, etc. (II Cor. 6, 2).
  • Incipit : Notum est uerbum hoc de tempore gratie. Primo dixit Apostolus quia ante tempus gratie erat tempus iracundie.
  • Explicit : Sic Apostolus : Mea sollicitudo instantia omnium electorum. Nunc autem est tempus acceptabile ad hoc. Rogemus ergo Dominum, etc.
  1. B. Ms : Amiens, Bibliothèque Municipale, Ms. 284, f. 66va-66vb (incomplet).
  • Thema : Ecce nunc tempus acceptabile, ecce nunc dies salutis (II Cor. 6, 2).
  • Incipit : Istud dictum est de tempore gratie ab Apostolo.
  • Explicit : Set aliqui dicunt adhuc : "Conuertar me, set modo impeditus sum, non possum conuerti ita cito." [...]
  1. C. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 114rb-vb, 112 va-b.
  • Thema : Ecce nunc tempus acceptabile. Ecce ueniunt dies salutis. (II Cor. 6, 2).
  • Incipit : Verbum satis notum et certum. Primum dixit Appostolus de tempore gratie. Ante enim illud fuit tempus iracundie.
  • Explicit : Bernardus : "Pensate quid de gregibus agitur, quorum pastores lupi efficiuntur." Ideo dicitur : Cum accepero tempus, ego iustitias iudicabo.
  1. A. Ms : Amiens, Bibliothèque Municipale, Ms. 284, f. 59ra-59vb [3 dimanche de Carême].
  • Rubr. : Quandi cantatur : "Oculi me".
  • Tit. : Sermo fratris Iordani factus quando cantatur : "Oculi mei".
  • Thema : Imitatores mei estote sicut filii karissimi (Eph. 5, 1).
  • Prothema : In Euuangelio autem fuit Domini qui dixit : Beati qui audiunt uerbum Dei. (...) Non dixit ad me uel per me, set in me. Rogemus ergo Dominum ut audiamus et custodiamus.
  • Incipit : Imitatores Dei estote, etc. Hoc dicit Apostolus hodie in epistula. Et quare debeamus imitari, quatuor sunt rationes : quia neminem iustius est imitari, tutius, fructuosius uel honestius.
  • Explicit : Nostre enim miserie sunt quasi uulnera, et aliis necessariis quasi fasciis ligamus.
  1. B. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 120vb-121vb.
  • Thema : Estote ymitatores Dei sicut filii karissimi et ambulate in dilectione Dei sicut Christus dilexit nos (Eph. 5, 1-2).
  • Prothema : Et in fine Euuangelii : audistis consilium Domini, scilicet: Beati qui audiunt uerbum Dei et custodiunt illud. Parum est audire et male custodire. (...) Vt ergo Dominus in me loqui aliquid dignetur, dicat unusquisque hunc uersum : Veni creator Spiritus, etc.
  • Incipit : Deum ymitari propter quatuor rationes, quia neminem sequi possumus iustius, neminem tucius, neminem gloriosius, neminem fructuosius.
  • Explicit : Set qui bene pennati sunt, ut qui tantum de sancta scientia nouerunt, ire nolunt.
  1. Ms : Bâle, Universitätsbibliothek Handschrift B. VIII, 29, f. 75ra-75vb [4dimanche de Carême].
  • Marg. : Ior[danis].
  • Tit. : Sermo.
  • Thema : Illa que sursum est Ierusalem libera est que est mater nostra (Gal. 4, 26).
  • Incipit : Hic quatuor notantur, altitudo per sursum, pacis multitudo per Ierusalem, quod interpretatur pacis uisio, libertas et caritas per hoc quod dicitur mater nostra.
  • Explicit : Qui de istis panibus ordeaceis in ista uita non comederit, post hanc uitam adype frumenti non satiabitur.
  1. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 173va-175ra [lundi de Pâques].
  • Tit. : [marg.] [Fratris Ior]d[ani] in crastino Pasce.
  • Thema : Nonne hec opportuit pati Christum et sic intrare in gloriam suam ? (Luc. 24, 26)
  • Prothema : Rogemus in principio Deum, ut qui hodie discipulis suis dignatus est Scripturas aperire, etc.
  • Incipit : Nonne oportuit, etc. Hec sunt uerba Domini loquentis et respondentis ad discipulos. Primo tamen eos arguit, deinde illud quasi sub interrogatione subiungit.
  • Explicit : Hec est uia que uidetur recta. Nouissima eius tamen ducunt ad mortem.
  1. A. Ms : Bâle, Universitätsbibliothek Handschrift B. VIII, 29, f. 80vb-82rb [lundi de Pâques].
  • Marg. : Iord[anis].
  • Tit. : Sermo in pascha.
  • Thema : Nonne cor nostrum ardens erat in nobis de Ihesu dum loqueretur nobis in uia ? (Luc. 24, 32)
  • Incipit : Corda discipulorum dubitabant et fluctuabant iam in fide, set pius Dominus, qui non dat in eternum fluctuationem iusto aparuit eis in uia.
  • Explicit : Similiter et honor seculi tres flatus habet, pudorem, dedignationem, uanam gloriationem, et quod duo uelant oculos cordis, singularis sensus, priuatus amor.
  1. B. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 11ra.
  • Tit. : Feria II pasce apud Sanctum Iacobum. f[ratris] Iord[ani].
  • Thema : Nonne cor nostrum ardens erat in nobis (Luc. 24, 32) de Ihesu.
  • Incipit : Felix qui feliciter ardet de Ihesu.
  • Explicit : Item, extinguitur per uentum qui flat.
  1. C. Ms : Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 16502, f. 60v-62r.
  • Thema : Nonne cor nostrum ardens erat in nobis (Luc. 24, 32) de Ihesu, etc.
  • Incipit : Corda discipulorum dubitabant et eluctuabant iam in fide, set pius Dominus qui non dat in eternum eluctuationem aparuit eis in uia.
  • Explicit : Dominus sic nos faciat eum amare, etc.
  1. D. Ms : Reims, Bibliothèque Municipale, Ms. 582, f. 39ra-40va.
  • Thema : Nonne cor nostrum ardens erat(Luc. 24, 32) de Ihesu, etc.
  • Incipit : Corda discipulorum dubitabant iam in fide, set pius Dominus qui non dat in eternum fluctuationem iusto apparuit eis in uia.
  • Explicit :. Dominus sic nos faciat eum amare, etc.
  1. 7Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 175ra-176vb [mercredi de l’octave de Pâques].
  • Rubr. : [marg.] IVa die Pasche fr[atris] Ior[dani].
  • Thema : Mane facto stetit Ihesus in littore, non tamen cognouerunt discipuli quod Ihesus est (Ioh. 21, 4)
  • Prothema : Epistula hodierna : Petrus : uiri Isrælite qui timetis Deum, audite. [...] Ipse autem et Dominus et Pater noster est, et sicut Petrus in epistula, ita Iohannes in Euuangelio loquitur de apparitione resurrectionis sue. Rogemus, etc.
  • Incipit : Ad literam, sicut historiam narrat Euuangelium, septem discipuli tota nocte laborauerunt et nil prendiderunt.
  • Explicit : Ad similem cenam uocabit quandi dicet : Venite, percipite regnum, etc.
  1. 8)
    1. A. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 160rb-161va (incomplet : manque la dernière citation de saint Bernard) [dimanche de l’octave de Pâques].
  • Thema : Affer manus tuas in latus meum (Ioh. 20, 27).
  • Prothema :In omnem terram exiuit sonus, etc. Omnes quidem audiunt sonum et pauci uerba. (...) quod aure interiori uerbum percipere debemus, Iohannis : Qui habet aures audiendi, etc.
  • Incipit : Affer, inquid Deus ad Thomam, manus tuas, etc. "Mitte manum", dicit, ad probandum, ad auxiliandum, ad conseruandum, ad excipiendum.
  • Explicit : Ager ille denominatur ager sanguinis, hoc est Acheldemach ,hoc est a sanguine et non a nostra pecunia, quia maius est premium Christi sanguinis quam nostrum meritum. Vnde Bernardus [...]
  1. B. Ms : Colmar, Bibliothèque Municipale, Ms. 44, f. 70va.
  • Tit. : Sermones magistri Iordanis.
  • Thema : Affer manus tuam et mitte in latus meum (Ioh. 20, 27).
  • Incipit : Ad experiendum, ad auxiliandum, ad conuersandum, ad remunerandum, ad excipiendum.
  • Explicit : Que misericordia affluunt. Non desunt foramina per que affluant.
  1. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 79rb (incomplet) [13ème dimanche après la Trinité].
  • Tit. : Fr[at]ris Iordani.
  • Thema : Facilius est camelum intrare, etc. (Marc. 10, 25)
  • Incipit : Hoc ad literam uere intelligo, quia camelum per foramen intrare acus, hoc est contra naturam.
  • Explicit : Et ita, sicut est maius peccatum occidere quam conseruare, ita maius peccatum est male dare quam retinere, et non in malis usibus, scilicet expendere. [...]
  1. A. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 158vb-160rb [fête de saint Nicolas, 6 décembre].
  • Thema : Dilectus Deo et hominibus (Eccli. 45, 1).
  • Incipit : Nulli dubium est quod amicus Dei amabilis est hominibus. Et hoc bene de sancto Nicholao. Erat enim ualde compatiens et super afflictos, etc.
  • Explicit : Respicite ista et corruent muri Ierico, et maldedicti qui redificant Ierico.
  1. B. Ms : Durham, Cathedral Library A. III. 12, f. 51ra-51va.
  • Tit. : Sermo mag[ist]ri Iordanis.
  • Rubr. : In festo beati Nicholai. Sermo magistri Iordanis.
  • Thema : Dilectus Deo et hominibus cuius memoria in benedictione est (Eccli. 45, 1).
  • Prothema : Nonne uerba mea quasi ignis et quasi malleus conterens petras, Ieremias. Ignis manifeste patet, alta ut arbores et domos incinerat, dura ut ferrum et lapides mollificat et mollia ut lutum in clibano indurat. (...) Oremus etiam igitur efficaciam istius ignis et mallei, etc. Et dicat quilibet : Veni Sancte Spiritus.
  • Incipit : Dilectus Deo, etc. Videt quilibet quomodo hec uerba conueniunt beato Nicholao. Dicitur enim amicus Dei Nicholaus. Valde enim erat compatiens et pia gestabat uiscera.
  • Explicit : Consideret immutabilitatem Dei et quot mundus traxit ab eo quos emit sanguine suo, qui sibi non pepercit, in passione redimendo, orauit pro persecutoribus, etc.
  1. A. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 118rb-119rb [fête de saint Jean évangéliste, 27 décembre].
  • Thema : Cibauit illum pane uite et intellectus et exaltabit illum aput proximos suos (Eccli. 15, 3.4).
  • Prothema : Scriptura, siue sermo diuinus, dicitur panis, que nutritur omnia. (...) Vnde, cum audit uerbum, statim cadit ad terram. Non enim habet ueras et integras uestes, id est uirtutes. Rogemus ergo, etc.
  • Incipit : Cibauit illum, etc. Videtur epistula utilis et sententiosa in qua denotantur quatuor bona in timore Domini : exercitatio, refectio, confirmatio, exaltatio.
  • Explicit : Quid ualet exaltari temporaliter, et cruciari eternaliter ? Psalmus : Vidi impium exaltatum, etc.
  1. B. Ms : Durham, Cathedral Library A. III. 12, f. 50va-51ra.
  • Tit. : [marg.] Sermo Iord[ani] fr[atr]is predica[toris].
  • Rubr. : Sermo de sancto Iohanne Euuangelista. Sermo Iordanis fratris predicatoris.
  • Thema : Exaltabit illum apud proximos suos (Eccli. 15, 4).
  • Prothema : Set antedicit : cibabit illum Dominus pane uite et intellectus, etc. Scriptura siue sermo Domini panis est quo nutritur et roboratur spiritualis uita, scilicet uita gratie. (...) Rogemus igitur, per merita beati Iohannis, ut per gratiam Dei detur nobis refici pane angelico, etc.
  • Incipit : Exaltabit, etc. Notandum quod in epistula hodierna notantur quatuor bona que sunt in timente Deum, scilicet exercitatio, refectatio, confirmatio, exaltatio.
  • Explicit : Ysayas : Vidi in fronte nomina sua et nomen ciuitatis et in uestimento rex regum et dominus dominantium.
  1. A. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 176va-177rb. [fête de saint Thomas de Cantorbéry, 29 décembre]
  • Rubr. : [marg.] Fr[atris] Ior[dani]
  • Thema : Ego sum bonus pastor. Bonus pastor dat animam suam, etc. (Ioh. 10, 11).
  • Prothema : Sine Deo, non possumus facere. Rogemus ergo.
  • Incipit : Dominus hoc dixit, et eadem uoce utitur Dominus et seruus. De seruo utimur eadem uoce, quia idem quod Dominus compleuit in opere.
  • Explicit : Beatus Thomas hec quatuor seruauit bene. Bonus magister et pastor et medicus et aduocatus fuit. Dedit enim animam suam pro ouibus suis, etc.
  1. B. Ms : Durham, Cathedral Library, A. III. 12, f. 53va-54rb.
  • Rubr. : De beato Thoma martire.
  • Thema : Ego sum pastor bonus. Bonus pastor animam, etc. (Ioh. 10,11).
  • Incipit : Seruus usurpat sibi sermonem principis, membrum capitis. Et non est mirum si eadem utatur uoce qui idem impleuit in opere.
  • Explicit : Set dicit Bernardus : "Ve filiis ire qui nondum reconciliati sunt, uires reconciliationis apprehenderunt."
  1. Ms : Amiens, Bibliothèque Municipale, Ms. 284, f. 71v (incomplet. écrit dans la marge supérieure) [SS. Sébastien et Fabien, 20 janvier].
  • Tit. : Frater Iordanis, in festo Sebastiani et Fabiani.
  • Thema : Luce VI capitulo : Descendens Ihesus de monte stetit in loco campestri, et turba discipulorum eius, et multitudo copiosa plebis ab omni Iudea, et Ierusalem, et maritima, et Tyri, et Sydonis, qui uenerant ut audirent eum, et sanarentur (Luc. 6, 17-18).
  • Incipit : Hic possunt quatuor notari . Exhibitio presentie Christi, quam fecit in loco campestri, ubi flores nascuntur.
  • Explicit : Set multi nolunt sanari, licet uelint audire [...].
  1. A. Ms : Bâle, Universitätsbibliothek Handschrift B. VIII, 29, f. 75vb-77rb. [SS. Philippe et Jacques, 11 mai]
  • Marg. : Iord[anis].
  • Tit. : Sermo de Philippo et Iacobo.
  • Thema : Tanto tempore uobiscum sum, etc. (Ioh. 14, 9).
  • Incipit : Per hoc quod dicit tanto notat diuturnitatem, per hoc quod dicit tempore notat continuitatem, per hoc quod dicit sum presentiam, per uobiscum utilitatem.
  • Explicit : Vnde : Ego sum uitis uera. Et propter hoc in ipso est confortatio et letitia. Qui nos confortare et letificare et ad agnitionem ipsius perducere dignetur, cui est honor et gloria in secula et secula. Amen.
  1. B. Ms : Reims, Bibliothèque Municipale, Ms. 582, f. 43va-45rb.
  • Thema : Tanto tempore uobiscum sum, et non cognouistis (Ioh. 14, 9).
  • Incipit : Dies et noctes discontinuati sunt, tempus autem continuum est. Per hoc quod dicit tanto, ostendit longum spatium, per hoc quod dicit tempore, continuum.
  • Explicit : Augustinus : "Vitam beatam <non> in regione mortis ubi non est, set in celis queratis." Ad quam uitam beatam nos perducere dignetur Ihesus Christus qui cum Patre et Spiritu Sancto uiuit, etc.
  1. A. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 167vb-169rb [fête de saint Martin, 11 novembre].
  • Tit : [marg.] De sancto Martino et aliis confessoris.
  • Thema: Symon Onye filius sacerdos magnus, quasi lilia que sunt in transitu aque (Eccli. 50,8).
  • Incipit : Hec tria uerba sunt una circumlocutio significans beatum Martinum.
  • Explicit : (...) et simus in transitu aque ne lilia nostra arescant, nutriti per dignam penitentie tribulationem, ut sic mereamur peruernire ad gloriam eternam. Amen.
  1. B. Ms : Durham, Cathedral Library, A. III. 12, f. 48ra-48va.
  • Tit. : Sermo fr[atr]is Iord[ani] in die sancti Martini.
  • Thema : Simon, Onie filius, sacerdos magnus, quasi lilia que sunt in transitu aque (Eccli. 50, 8), Ecclesiastici L.
  • Incipit : Hec tria uerba sunt una circumlocutio significans beatum Martinum, cuius festum hodie celebratur.
  • Explicit : Simus etiam in transitu aque ne lilia nostra arescant, nutrituri per condignam penitentie tribulationem, ut sic mereamur peruenire ad gloriam eternam. Quod nobis prestare, etc.
  1. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 155ra-156ra [commun des vierges].
  • Tit. : Fr[atr]is Iordani.
  • Thema : Omnis gloria eius filie regie ab intus (Ps. 44, 14).
  • Incipit : Nota quod est gloria interior, et gloria exterior. Interius habenda est gloria propter humilitatem et securitatem.
  • Explicit : (...) et de hac gloria dicit Dominus : Gloriam meam alteri non dabo, id est alieno, hoc est extra tribum suam, set gloriationi sanctorum.
  1. Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, f. 115ra-116vb [sermon synodal].
  • Tit. : Fr[atr]is Iordani.
  • Thema : Regnabit rex et sapiens erit et faciet iudicium et iustitiam in terra (Ier. 23, 5).
  • Prothema : Cathedram in celo habet, qui corda docet. (...) Rogandus est ergo Dominus ut doceat linguam nostram exterius sonare, ut gratia sua in cordibus nostris infundatur interius. Amen.
  • Incipit : Regnabit rex, etc. Cum rex aliquis magnus uenire deberet ad aliquam ciuitatem, aduentus eius quandoque non est omnibus manifestus.
  • Explicit : Set ille beatus Deus, qui non uult mortem peccatoris, etc., ad uitam sempiternam nos perducat. Amen.

Notes
229.

KAEPPELI, Un recueil, p.178.