SERMO 15

1. Martin fut Simon, fils d’Onias, grand prêtre comme soldat, moine puis évêque.

2. Il fut Simon par son obéissance, contre la superbe, fils d’Onias par sa pénitence, contre la conscupiscence de la chair, prêtre, comme chef, contre la concupiscence des yeux.

3. De même, il peut être comparé au lis comme tout homme juste. La racine est la charité, la fleur la grâce extérieure, qui doit caractériser particulièrement les clercs qui souvent ne sont pas ce qu’ils devraient être, la tige l’élan vers le ciel, les feuilles l’humilité.

4. Soyons à l’exemple de saint Martin comme le lis près d’une source, qui est la pénitence.

Ms :

C : anterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7, 167vb-169rb.

D : Durham, Cathedral Library, A III. 12, 48ra-48va.

|48ra| [rubr.] Sermo fratris Iordani in die sancti Martini¹⁸⁷⁴

Simon, Onie filius, sacerdos magnus, quasi lilia que sunt in transitu aque ¹⁸⁷⁵, Ecclesiasticus 50¹⁸⁷⁶.

1. Hec tria uerba sunt quasi¹⁸⁷⁷ una circumlocutio significans¹⁸⁷⁸ beatum Martinum, cuius festum hodie celebratur¹⁸⁷⁹. Nam hec tria uerba satis competunt eius uite tripartite. Fuit enim laicus et miles, et sic Onie filius, qui interpretatur dolor Domini¹⁸⁸⁰ et significat statum uel¹⁸⁸¹ uitam laicalem¹⁸⁸². Laici enim precipue¹⁸⁸³ uiuunt in dolore et¹⁸⁸⁴ labore, ac si solum cecidit super ipsos¹⁸⁸⁵ illa penitentia a Domino Ade iniuncta, scilicet in sudore uultus tui ¹⁸⁸⁶, etc. Set renuens beatus¹⁸⁸⁷ Martinus pro terreno domino militare, mutauit arma sua¹⁸⁸⁸, scilicet loricam in cucullam, et factus est monachus, et sic Symon¹⁸⁸⁹, id est obediens¹⁸⁹⁰. Tandem mundus, uidens eius sanctitatem, fugientem a mundo quesiuit¹⁸⁹¹, et nolentem ad archiepiscopatum primum¹⁸⁹² rapuit, et sic sacerdos magnus. Quantum igitur ad primum statum suum¹⁸⁹³ bene dici potest¹⁸⁹⁴ Iob, quia et miles et dolens. Quantum ad secundum Daniel, quia contemplatiuus. Quantum ad tertium¹⁸⁹⁵ Nœ, quia archam, id est Ecclesiam, rexit¹⁸⁹⁶ in diluuio¹⁸⁹⁷ multarum tribulationum.

2. Item, per hec uerba eliminatur¹⁸⁹⁸ ab eo infaustus ternarius, de quo in¹⁸⁹⁹ canonica prima Iohannis ii : Omne quod est in mundo, aut est conscupiscentia carnis ¹⁹⁰⁰, etc. Quia cum esset Simon, id est obediens et humilis, eliminatur¹⁹⁰¹ ab eo superbia uite. Cum uero¹⁹⁰² dicitur Onie filius, id est doloris et penitentis, excluditur uoluptas¹⁹⁰³ siue concupiscentia carnis. Cum uero esset sacerdos re et nomine, id est sacer dux, palam est quod¹⁹⁰⁴ non habuit obolum in oculo, sicut¹⁹⁰⁵ cupidi habent, et ideo duces ceci alios cecos ducentes, immo magis¹⁹⁰⁶ seducentes, et sic ab eo priuatur concupiscentia oculorum.

3. Et ideo¹⁹⁰⁷ merito comparatur lilio. Dico¹⁹⁰⁸ tamen lilia¹⁹⁰⁹ propter triplicem suum statum¹⁹¹⁰. Recte autem comparatur uita beati Martini, et cuiuslibet uiri spiritualis lilio, et nulli plante conuenentius.

Quedam enim¹⁹¹¹ plante¹⁹¹² ponunt utilitatem suam solum uel maxime¹⁹¹³ in radice, ut raphanum, quedam uero in stipite, ut lignum alœs¹⁹¹⁴, quedam in fructu ut segetes, quedam in flore ut rose, quedam in foliis ut oliua, et similia. Lilium autem¹⁹¹⁵ in radice et in flore.

Radix autem lilii significat caritatem, quia medicinalis est, et sola caritas morbi spiritualis, id est peccati, medicina est¹⁹¹⁶. Caritas enim sola purgat nos et liberat ab infirmitate mortis et facit uiuere. Vnde in canonica prima¹⁹¹⁷ Iohannis iii : Scimus quoniam translati sumus a morte ad uitam quoniam diligimus fratres ¹⁹¹⁸. Radix autem¹⁹¹⁹ lilii significat caritatem, quia duplex est. Quedam enim¹⁹²⁰ est principalis, que est ad modum cepe, et sub quodam tegmine conclusa seruatur¹⁹²¹ munda. Alia secundaria, que est quasi uillositas¹⁹²² quedam per quam lilium adheret¹⁹²³ terre, et suggit a terra nutrimentum humoris. Prima est caritas Dei, id est qua diligitur¹⁹²⁴ Deus, secunda¹⁹²⁵ est caritas qua diligitur¹⁹²⁶ proximus, et ideo dicitur herere¹⁹²⁷ terre et inde suggere¹⁹²⁸ nutrimentum. Ex¹⁹²⁹ caritate proximi unitur et firmatur¹⁹³⁰ caritas Dei. Vnde Ecclesiasticus vii¹⁹³¹ : Ne desis plorantibus in consolatione et cum lugentibus ambula, non pigeat te uisitare infirmum, ex iis ¹⁹³² enim firmaberis ¹⁹³³, quasi dicat : ex operibus caritatis¹⁹³⁴ proximi nutritur et crescit caritas Dei. Radix autem¹⁹³⁵ lilii habet quasdam glandulas¹⁹³⁶ per sex ternarios distinctos¹⁹³⁷, ita quod ex¹⁹³⁸ singulis ternariis in radice producitur unum folium in flore, et ideo tantum sunt sex folia que sunt opera iustorum uniuersa et¹⁹³⁹ perfecta. Senarius enim numerus perfectus est. Opera dico exteriora a radice caritatis prodeuntia. Sex autem ternarii sunt xviii et tot sunt proprietates siue laudes caritatis ab¹⁹⁴⁰ Apostolo assignate¹⁹⁴¹, prima Corinthios xiii. Prima laus est quod nichil prodest sine caritate, unde dicit : Si distribuero omnes facultates meas ¹⁹⁴², etc. Item¹⁹⁴³ : Si habuero omnem scientiam ¹⁹⁴⁴, etc. Si tradidero corpus meum ita ut ardeam ¹⁹⁴⁵, etc. Ecce quod nec¹⁹⁴⁶ pietas, nec scientia, nec penitentia aliud prodest, sine¹⁹⁴⁷ caritate. Vltima laus est quod maior est omnibus, unde dicit : Maior horum est caritas ¹⁹⁴⁸. Inter ista duo extrema xvi numerantur, ut cum dicitur¹⁹⁴⁹ : Caritas patiens est, benigna est ¹⁹⁵⁰, etc. Radix lilii mollis est et cedit pellenti, et caritas cedit, et¹⁹⁵¹ ideo dicitur : Caritas patiens est, etc. Item radix leuis est¹⁹⁵² et suauis, et caritas benigna est. Item radix sedat¹⁹⁵³ tumorem¹⁹⁵⁴ et caritas sedat¹⁹⁵⁵ inflationem¹⁹⁵⁶ superbie et ideo non inflatur. Item radix ualet contra adustionem, et caritas contra cuiuscumque concupiscentie ardorem. Nam ualet contra ardorem cupiditatis et ideo dicitur : Caritas non querit que sua sunt ¹⁹⁵⁷, inuidie et ideo dicitur : Caritas non emulatur ¹⁹⁵⁸, ire¹⁹⁵⁹ et ideo dicitur : caritas non irritatur ¹⁹⁶⁰, et sic de aliis sicut patere potest¹⁹⁶¹ intuenti, et ideo merito¹⁹⁶² per radicem lilii significatur caritas, in qua radicantur omnes iusti.

Flos uero lilii, quia delectat uisum decore et olfactum¹⁹⁶³ suauissimo odore, significat¹⁹⁶⁴ exteriorem gratiam¹⁹⁶⁵ et amabilem conuersationem et bonam opinionem¹⁹⁶⁶ ; perfectis enim¹⁹⁶⁷, quales debent esse clerici, quia ad sortem Dei electi, non sufficit bona conscientia, que habetur per caritatem, set oportet¹⁹⁶⁸ quod alios attrahant |48rb| ad bene faciendum per sanctam conuersationem et bonorum operum exemplum, et hoc maxime conuenit prelatis. Nam de prelato dicitur prima ad Timotheum¹⁹⁶⁹ iii : Oportet autem et illum habere testimonium bonum ¹⁹⁷⁰ ab hiis qui foris sunt ¹⁹⁷¹, et in eodem, quarto¹⁹⁷² : Exemplum esto fidelium in uerbo et in conuersatione ¹⁹⁷³. Hec autem conuersatio intelligitur in bonis operibus uisibilibus et manifestis, ut in uestibus et in comestionibus¹⁹⁷⁴ et in corporis¹⁹⁷⁵ gestibus, ut habitus sit non notabilis¹⁹⁷⁶, risus moderatus, incessus humilis et maturus. Hec enim demonstrat¹⁹⁷⁷ qualis sit homo interior. Vnde Ecclesiaticus xix : Amictus corporis et risus dentium et ingressus hominis annuntiant de eo ¹⁹⁷⁸.

Si autem in illis¹⁹⁷⁹ fuerint¹⁹⁸⁰ manifesta opera luxurie¹⁹⁸¹, gule, cupiditatis et uanitatis mundane, non sit¹⁹⁸² exemplum fidelium, set sit¹⁹⁸³ liber et exemplar luxuriosorum¹⁹⁸⁴, cupidorum et¹⁹⁸⁵ pomposorum, et qui tales sunt ruina et laqueus¹⁹⁸⁶ quantum in eis ruina et laqueus¹⁹⁸⁷ sunt fidelium. Vnde Osee v : Audite hec, sacerdotes, quia est uobis ¹⁹⁸⁸ iudicium quoniam laqueus facti estis speculationis ¹⁹⁸⁹, id est Ecclesie¹⁹⁹⁰. Ecce magna ingratitudo, quia eo ipso quo deberent subditos sustentare et saluare deprimunt et dampnant, scilicet oblationibus et decimis¹⁹⁹¹, quas ab eis recipiunt. Vnde Osee iiii : Peccata populi mei comedunt¹⁹⁹², id est oblationes et decimas pro peccatis oblatas. Sequitur¹⁹⁹³ : Et ad iniquitatem sublevant animas eorum ¹⁹⁹⁴ , nec mirum¹⁹⁹⁵, cum subditi uideant¹⁹⁹⁶ prelatos de patrimonio crucifixi et bona pauperum in illicitis et superfluis expendere, si ipsi de patrimonio suo et diuitiis¹⁹⁹⁷ magno labore adquisitis expendant superflue, et ita patet quod¹⁹⁹⁸ quantum in eis est, sunt laqueus aliorum et ruina. Vnde Iob primo¹⁹⁹⁹ : Filiis et filiabus tuis uescentibus et bibentibus uinum in domo fratris ²⁰⁰⁰ sui primogeniti ²⁰⁰¹, etc. Frater²⁰⁰² primogenitus est prelatus, sicut exponit beatus Gregorius, unde dicit : "Dum in maioris fratris domo conuiuantur²⁰⁰³, pereunt, quia tunc contra nos hostis uehementius uires ²⁰⁰⁴ accipit quando et prelatos letitie seruire cognoscit²⁰⁰⁵." Quis enim sub discipline se constrictione²⁰⁰⁶ retinebit, quando²⁰⁰⁷ ipsi, qui ius districtionis accipiunt, sese uoluptatibus relaxant. Tales miseri. Vnde per Balaam significantur²⁰⁰⁸ ariolum et falsum Prophetam, de quo legitur in Numeris xxii. Balaam²⁰⁰⁹ interpretatur uanus Propheta²⁰¹⁰, siue precipitans eos, et tales per malum exemplum precipitant subditos. Balaam super asinam sedebat²⁰¹¹, et isti super populum simplicem²⁰¹², eis dominantes. Tales Balaamite uani²⁰¹³ sunt, quia, sicut habetur²⁰¹⁴ in libro²⁰¹⁵ Sapientie xiii²⁰¹⁶ : Vani sunt omnes ²⁰¹⁷ in quibus non subest ²⁰¹⁸ scientia Dei ²⁰¹⁹. Tam enim uane et detestabiliter uiuunt iam²⁰²⁰ quidam clerici et prelati quod laici redarguunt eos, dicentes : "Clerici mira faciunt." Vnde de eodem²⁰²¹ Balaam dicit Petrus in canonica prima²⁰²² ii : Correptionem ²⁰²³ uesanie sue habuit subiugale ²⁰²⁴ mutum, prophete proibens insipientiam ²⁰²⁵. Set cum²⁰²⁶ subditi eos redarguunt, eos magis affligunt. Vnde offensus Balaam²⁰²⁷ calcaribus urget asellam. Contra tales stat angelus magni concilii²⁰²⁸, scilicet Deus²⁰²⁹, extracto gladio comminationis et uindicte ad percutiendum²⁰³⁰ eos, nisi resipiscant²⁰³¹. Et reuera nisi²⁰³² subditi et simplices populi a uia²⁰³³ prelatorum diuerterent et melius eis facerent, Dominus eos confunderet. Vnde dicitur ab angelo²⁰³⁴ : Nisi asina declinasset ²⁰³⁵ a uia ²⁰³⁶ dans locum resistenti, occidissem ²⁰³⁷ te ²⁰³⁸, et²⁰³⁹ utinam quod aliquis cum Balaam²⁰⁴⁰ diceret : Peccaui, nesciens quod tu esses²⁰⁴¹ contra me ²⁰⁴² , et nunc, si ²⁰⁴³ displicet tibi, reuertar ²⁰⁴⁴. Nolite ergo esse Balamite, set ad²⁰⁴⁵ exemplum beati Martini quasi lilium florete²⁰⁴⁶. Vnde Ecclesiasticus xxxix : Florete flores sicut lilium ²⁰⁴⁷.

Item, a radice²⁰⁴⁸ lilii²⁰⁴⁹ exit stipes sursum erectus ad modum columpne, in cuius sumitate est ipse²⁰⁵⁰ flos. Hanc autem²⁰⁵¹ proprietatem habuit beatus Martinus, qui non²⁰⁵² solum in anima per deuotam meditationem, set etiam in corpore fuit sursum eleuatus. Habuit enim oculos fere semper ad²⁰⁵³ celum erectos, ita quod mundo uidebatur quasi furiosus, sicut legitur²⁰⁵⁴, set non erubuit stultus²⁰⁵⁵ uideri mundo ut sapiens fieret Deo, secundum consilium Apostoli²⁰⁵⁶. Fuit etiam columpna in templo Dei²⁰⁵⁷ sustentans illud, et quasi in capite eius, ut omnibus pateret, positus²⁰⁵⁸ erat flos lilii²⁰⁵⁹ sue sancte conuersationis. Tales etiam sunt omnes prelati quos Dominus²⁰⁶⁰ ponit in templo suo, id est in Ecclesia. Vnde dicitur in²⁰⁶¹ iii Regum vii²⁰⁶² : Fecit Salomon columpnas in templo Domini ²⁰⁶³, et post dicitur ibi²⁰⁶⁴ : Et super capita columpnarum opus in modum lilii ²⁰⁶⁵ posuit ²⁰⁶⁶. Quod autem²⁰⁶⁷ ibi dicitur columpna, notat²⁰⁶⁸ Dominus per Ysayam xxiii, palum siue paxillum, dicens : Figam paxillum in loco fideli et suspendam ab eo ²⁰⁶⁹ uasorum diuersa genera ²⁰⁷⁰. Hoc dicit²⁰⁷¹ propter diuersitatem generum²⁰⁷² hominum quos habet sustentare prelatus²⁰⁷³, nam pauperes et diuites, debiles et |88va| fortes, iuuenes et senes, et hoc apertius dicitur in²⁰⁷⁴ Iudith viii : Vos estis presbiteri in populo Dei, ex uobis pendet anima eorum ²⁰⁷⁵. Set, o²⁰⁷⁶ Deus meus, ubi inuenitur tam longa corda qua pendeant parochiani existentes in finibus Anglie ex prelatis suis morantibus Oxonie ? Deus scit, nescio. Set bene scimus²⁰⁷⁷, si cadat columpna²⁰⁷⁸ uel paxillus, omnia uasa que pendent ab eo cadent et confringentur²⁰⁷⁹. Quare cadente uel errante prelato²⁰⁸⁰, cadent multi²⁰⁸¹ de necessitate. Vnde Ysayas xxii : Auferetur paxillus et peribit quod pependerat ab eo ²⁰⁸². Et ideo, fratres, sursum erigamini, sicut cotidie monet Ecclesia, cantans : "Sursum corda." Set heu ualde timendum est, ne multi mentiantur²⁰⁸³, respondentes : "Habemus ad Dominum", nisi hoc diceret in persona Ecclesie, qui non corda sursum ad Dominum²⁰⁸⁴, set magis ad superiores dignitates, uel ad statum magisterii, et tales leuat²⁰⁸⁵ diabolus²⁰⁸⁶ multotiens ut lapsu grauiore ruant. Vnde legitur in Matheo iiii quod diabolus leuauit Dominum super pinaculum templi, per quod²⁰⁸⁷ significatur status magisterii, in quo multos statuit diabolus, omnes scilicet illos²⁰⁸⁸ qui ideo fieri uel dici cupiunt magistri ut temporaliter honorentur uel promoueantur²⁰⁸⁹. Vocari enim²⁰⁹⁰ magister non est malum set uelle uocari summe superbie est, et talibus dicitur²⁰⁹¹ in Mattheo xxiii : Nolite uocari Rabi ²⁰⁹². Sic autem sursum levato dicit diabolus : Mitte te deorsum ²⁰⁹³, nam²⁰⁹⁴ illis²⁰⁹⁵ qui docendi habent officium semper²⁰⁹⁶ suggerit ut ad²⁰⁹⁷ hoc doceant, legant, disputent²⁰⁹⁸, ut in hiis que deorsum²⁰⁹⁹ sunt honorentur uel²¹⁰⁰ promoueantur, et quam cito consentiunt, lapsu graui cadunt et confringuntur²¹⁰¹. Vnde sicut conca maris eleuatur a²¹⁰² quadam aue, sicut narrat Plinus²¹⁰³, ut post cadat super silicem²¹⁰⁴ et ibi frangatur²¹⁰⁵, sic diabolus eleuat multos ut collum eorum frangat²¹⁰⁶. Collum est bona uita coniungens²¹⁰⁷ Christum, qui est caput²¹⁰⁸, cum corpore.

Item, lilium recurua habet folia, quasi prouidisset natura quod si folia²¹⁰⁹ directe sursum erigerent²¹¹⁰ uenti impetum non sustinerent. Hec autem recuruatio²¹¹¹ significat humilitatem beati Martini. Ad literam ita ²¹¹²humilis fuit, quod recuruans se gartionem suum discalciauit, cum tamen²¹¹³ esset miles²¹¹⁴. Ad exemplum ergo²¹¹⁵ beati Martini deberet²¹¹⁶ quilibet sancta²¹¹⁷ opera faciens, recuruare²¹¹⁸ se ad suam fragilitatem, ne bona opera sua per uentum superbie exsufflantur. Ex²¹¹⁹ recuruatione enim rationis in suam fragilitatem²¹²⁰ et ex consideratione sue²¹²¹ miserie fit homo humilis et fortior contra diabolum, sicut patet²¹²² quod legitur de lucta Anthei²¹²³ et Herculis. Antheus²¹²⁴ sponte cecidit in terram et resurgens fortior apparebat, quod sentiens Hercules expansum eum²¹²⁵ inter brachia tenuit donec expirasset²¹²⁶. Hec est lucta²¹²⁷ hominis contra²¹²⁸ diabolum. Vnde recuruans se ad terram²¹²⁹ corporis sui, cognoscens fragilitatem suam, resurgit fortior, et hoc uidens diabolus facit eum obliuisci fragilitatis sue quantum potest, semper leuans eum super terram, id est super se ipsum per²¹³⁰ superbiam, et sic cadit mortuus. Vnde Iob xxiiii : Eleuati sunt ad modicum et non subsistent ²¹³¹, et hoc est²¹³² quod dicit Psalmus : Deiecisti eos dum eleuarent²¹³³. Vnde sic²¹³⁴ est de talibus sicut est²¹³⁵ de bullis²¹³⁶ de²¹³⁷ pluuia prouenientibus, sicut dicit Gregorius : "Spumose aquarum bulle inchoantibus pluuiis excitate ab intimis certatim²¹³⁸ prodeunt, set eo celerius dirupte pereunt, quo²¹³⁹ inflate altius extenduntur²¹⁴⁰." Cumque crescunt ut appareant, crescendo peragunt ne subsistant.

4. Ad exemplum²¹⁴¹ beati Martini simus²¹⁴² quasi²¹⁴³ lilium, radicem²¹⁴⁴ habentes medicinalem per caritatem, sursum erecti per deuotam meditationem, exterius florentes per sanctam²¹⁴⁵ conuersationem, ad fragilitatem nostram recurui per humilitatem : simus²¹⁴⁶ etiam in transitu aque, ne lilia nostra arescant, nutrituri²¹⁴⁷ per condignam²¹⁴⁸ penitentie tribulationem, ut sic mereamur peruenire ad gloriam eternam²¹⁴⁹. Quod nobis prestare, et cetera²¹⁵⁰. Amen²¹⁵¹.