SERMO 17

1. [Prothème] Le véritable maître est celui qui enseigne l'homme intérieur.

2. L'arrivée du Seigneur, qui est roi, est imminente. Son Royaume a été manifesté sur la croix. Ce n'est pas un royaume temporel ; il s'obtient par la pénitence. Ce roi puissant, sage et juste, posera aux clercs trois questions au jour du jugement.

3. La première sera : "Comment es-tu entré ?"

4. La seconde sera : "Comment as-tu vécu ?"

5. La troisième sera : "Comment as-tu gouverné ?"

6. Ce jugement est celui des mauvais prélats. Le jugement des autres se fera par la représentation du tribunal, l'appel des témoins et l'accusation, la révélation publique des faits, l'énonciation de la sentence.

Ms : Canterbury, Cathedral Archives Lit. Mss. D 7

|115ra| [marg.] Fratris Iordani

Rengnabit rex, et sapiens erit, et faciet iudicium et iustitiam in terra ²²²².

1. Cathedram in celo habet, qui corda docet. Ille qui intus est, uerus enim magister. Homo autem exterius ad aures loqui potest, si Deus intus²²²³ docet. Vnde Gregorius : "Frustra laborat lingua foris docens nisi sit intus²²²⁴", etc. Beatus est qui habet talem doctorem. Vnde Psalmus : Beatus quem tu erudieris, Domine ²²²⁵ , quia a tali doctus non remanebit in stultitia. Rogandus est ergo Dominus ut doceat linguam nostram exterius sonare²²²⁶, ut gratia sua in cordibus nostris infundatur interius. Amen.

2. Regnabit rex, etc. Cum rex aliquis magnus uenire deberet ad aliquam ciuitatem, aduentus eius quandoque non est omnibus manifestus, quidam tamen eius familiares²²²⁷ audiunt aliquod occultum de eius aduentu. Ita est de Christi aduentu. Scitis enim, fratres, quod iam iminet aduentus Domini. Ieremias²²²⁸, cum hoc sciret, non potuit se continere, quin ergo diceret : Ecce dies ueniunt, et regnabit rex, etc. Rex iste ad literam natus est de semine Dauid ²²²⁹. Et postea dicit : Regnabit rex etc. Vnde Psalmus : Dominus rex in eternum ²²³⁰, et : ""A ligno regnauitDominus²²³¹." Regnum enim suum fuit crux. Vnde Ysayas : Cuius imperium super humerum eius ²²³². Et Iohannes : Baiulans sibi crucem, exiuit in monte Oliueti²²³³. Set tunc non uidebatur hoc esse sibi imperium a stultis iudeis, immo potius improperium²²³⁴, unde : Exeamus ad eum extra castra improperium ²²³⁵ eius portantes ²²³⁶ . Et iudei dicebant : Si rex Isræl est, descendat de cruce, et credimus ei ²²³⁷. Contra quos est sic dicendum quod est ista consequentia, si rex, sic, quod descenderet, ideo si rex est, non descendat, set magis regnum teneat, et titulum regni non deserat. Istud regnum magis apreciatum est quam regnum temporale. Quando enim uoluerunt ipsum regem facere temporalem, fugit ab eis²²³⁸, set ad hoc regnum |115rb| se sponte optulit. Vnde Ysayas : Oblatus est, quod ipse uoluit ²²³⁹. Et ideo nos monet Apostolus regnum temporale relinquere dicens : Respicientes in auctorem fidei ²²⁴⁰ . Quare enim iubet nos respicere, nisi uelimus aliquod ei similem facere ? Multis hodie uidetur stultitia penitentiam facere, uel sibi consummere artiorem uitam, scilicet in claustro, uel aliquam aliam de quatuor partibus penitentie. Vnde similes sunt Petro, qui dixit : Absit a te Domine ²²⁴¹, cum Dominus uoluit ascendere Ierosolimam, ut morti traderetur. Set Dominus respondit Petro, dixit : Vade retro Sathana, quia non sapis ea que Dei sunt ²²⁴². Simile potest dici talibus. Vnde Bernardus : "Hec est uera sapientia, temporaliter cruciari et in eternum gloriari.²²⁴³" Ibi fuit Dominus, cum uideretur uinci, uincebat. Ibi sapientia uincit malitiam, ibi princeps mundi huiusmodi missus fuit foras, et iustum fuit ut quos diabolus iniuste tenebat, iniuste amitteret. Set tunc yronice dicebatur rex ab eis, set in futuro grauis apparebit rex. Vere regnabit, cum apparebit in iudicio, omnia iudicaturus, et iudicium suum nichil poterit impedire, sicut multa iudicium temporale. Quandoque enim fugit reus, quandoque resistit iudicio²²⁴⁴, eo quod iudex impotens est. Set ista duo excluduntur per hoc quod dicit : Regnabit rex. Non dicit : rex Anglie uel Gallie, set simpliciter²²⁴⁵ rex. Vnde Psalmus : Dominabitur a mari usque ad mare et a flumine ²²⁴⁶ , etc. Similiter dicit Ysayas : Numquid qui dissoluit pacem effugiet²²⁴⁷ ? Vnde Ecclesiasticus : Non precurreris, set effugiens²²⁴⁸. Quomodo ergo fugiet peccator ? Psalmus : Neque ab oriente neque ab occidente, quoniam Deus iudex est ²²⁴⁹. Et Abacuc : Deus ab ²²⁵⁰ austro ueniet ²²⁵¹. Ideo non dicitur in Psalmo : Ab austro, quia si fugeret ad austrum, occurreret Domino. Set neque per potentiam fugiet peccator Dominum, quia ibi potentes potenter tormenta patientur ²²⁵². Set neque per astutiam, quia Dominus sapiens ²²⁵³ est, et non dixit sapiens in legibus uel decretis, set simpliciter, quia omnis sapientia a Domino Deo est²²⁵⁴, |115va| sicut dicit Ecclesiasticus. Sophistice autem probationes ibi apparebunt, unde Ieronimus : "Tunc aderit stultus Plato cum discipulis suis ne Aristotelis proderunt † sue | argumentationes²²⁵⁵." Cum sederit filius † questuarie mulieris † in sede maiestatis sue, nichil²²⁵⁶ tunc poterunt ei ocultari. Scrutatur enim corda et renes ²²⁵⁷ Deus, id est quicquid habetur in affectu et intellectu, et omnis creatura tunc erit ibi ei uisibilis. Vnde oculi Domini, sicut non fallere verunt²²⁵⁸, ita nec falli uolunt. Item sicut sapientia, ita omnis sapientia a Deo ²²⁵⁹. Vnde Ecclesiasticus : Qui edunt me adhuc esurient ²²⁶⁰. Qui ergo fugit ab ipso tendit ad famem, et ita ad interitum. Item : nec potestate nec munere effugiet peccator ²²⁶¹ a Deo. Hoc enim remouetur per id quod dicitur iustus iudex, non enim est ibi locus corruptionis. Vnde in Prouerbiorum sexto : Non adquiescet cuiusquam precibus non <pro> redemptione dona plurima ²²⁶². Item, Psalmus : Non dabit homo placationem suam ²²⁶³, et usque ad uesperam, id est ad finem, set ille finis est. Quicumque ergo hec cogitaret, bene se prepararet, unde Apostolus : Si nos ipsos diiudicamus ²²⁶⁴ etc., et abscendit homo tribunal, etc. Set nos facimus sicut ille qui capitalem sententiam²²⁶⁵ debet subire a iudice et digitum non ult abscindere ut capitalem euadat sententiam²²⁶⁶. Differimus enim paruam penitentiam agere, unde Dominus faciet contra nos iudicium in discernendo et iustitiam in iudicio exequendo, et non solum quia ratio nostra non recte discernit, set quia quod falsum est dicit uerum²²⁶⁷. Vnde Ysayas : Ve qui dicunt bonum malum, et malum bonum ²²⁶⁸. Item, non solum male iudicamus, set de penitientia facienda, set etiam de uestium superfluitate, et cibariorum crapula, et huiusmodi. Vnde Seneca : "Multos regere poteris, et si ratio cor tuum rexerit, uis imperium, tibi impera." Vnde : Melior est expugnatore urbium qui dominatur animo suo ²²⁶⁹ , uel regit se ipsum. Iuste iudicate, filii hominum ²²⁷⁰ , per rationem. Vis anime concupiscibilis eligat bonum, et tunc dicat : "Ego conculcabo totum in luto quod michi obest." Set heu e contrario dicit, quia uis concupiscibilis apparentem²²⁷¹ bonum eligit. Vnde Apostolus : |115vb| Speciem ²²⁷² pietatis habentes ²²⁷³, etc. Et uis irascibilis bonum conculcat. Dicit enim malus homo : "Tu cum papelardia tua eas ad ecclesiam, et ad sermonem, et consilia". Contra quos dicit Dominus : Ego eligam illusiones eorum, quia quod uolui non elegerunt ²²⁷⁴. Vnde omnis error est eo quod ratio male iudicat, et non recte, et quia concupiscentia non recte appetit, et rationabilis recte mala detestatur, quia ergo homines falso se iudicant, ideo oportet uenire ad limam rectitudinis. Vnde Sapientie : Iudicium durissimum hiis qui presunt fiet ²²⁷⁵. Suffecisset dixisse iudicium durum, uel saltem durius, set cumulum ponderis abiecit, dicens : Iudicium durissimum, etc. Quare ergo sic dixit ? Quia rex, qui potens est, sapiens est et iustus. Quia Dominus tres preponet prelatis questiones, et qui nescit respondere ad primam, habebit durum iudicium, qui ad secundam durius, qui ad tertiam durissimum. Prima erit ista quomodo intrasti²²⁷⁶ in beneficium, <secunda> quomodo vixisti retinendo beneficium et illud expendisti, tertia quomodo rexisti subditos.

3. De prima, Matthei : Amice, quomodo huc intrasti ²²⁷⁷. Gregorius : "Non est intelligendum de nuptiis supernis uel carnalibus, set de spiritualibus, scilicet²²⁷⁸ prelati ad Ecclesiam, quia debet generare bonos mores et bona opera in suis subditis, et hoc precipue dirigenda est intentio²²⁷⁹." Homo habet corpus et animam, et si magis diligit corpus quam animam preposterus est ordo. Ordinata est in me caritas, unde in Cantico : Ordinauit in me caritatem ²²⁸⁰. Vnde magis est diligenda anima quam corpus. Similiter in beneficio sunt duo, scilicet spirituale et temporale. Set oculus hominis nequam est. Vnde Matthei : Si oculus tuus fuerit nequam et totum corpus ²²⁸¹ , etc. Sicut dicit glosa : "Oculus, id est intentio, facit corpus tenebrosum, id est mortale peccatum in corpore." Sicut dicit aliquis : "Mallem centum solidos sine cura animarum quam centum marcas in cura animarum." Ex hoc magis uidetur quod <plus> diligit temporale quam spirituale. Sequitur : Si oculus tuus fuerit simplex, totum corpus tuum lucidum fiet ²²⁸², id est si intentio tua fuerit recta, tota congeries operum tuorum erit lucida per caritatem, |116ra| et secure poterit expendere que capit. Dignum est enim ut qui altari deseruiunt, de altari uiuant. Et Matthei : Dignus est mercenarius mercede sua²²⁸³ Set male intrantibus dicit Dominus : "Non intrasti per hostium, unde fur es, quia per me non intrasti", qui sine hostio, sicut dicit Iohannes²²⁸⁴. Non ergo habes uestem nuptialem, scilicet caritatem. Ille ergo cui hoc dicebatur non respondit, set obmutuit ²²⁸⁵ , et ideo statim sequitur ibi sententia : Ligatis manibus et pedibus ²²⁸⁶ , etc. Vis ergo scire utrum sit pastor uel mercenarius, queramus a pastore alicuius conducto utrum oues pascat propter amorem domini sui an propter mercedem suam²²⁸⁷. Respondebit propter mercedem, ergo mercenarius est. Item, si queratur a filio patris familias, simili modo respondebit quod pro eo quod patri suo uult obedire eas custodit. Hic uere pastor est. Tu ergo, qui rector es ecclesie, alter istorum es. Set si mercenarius es, tunc fugies²²⁸⁸ cum lupus uenerit. Si pastor, pones animam tuam pro ouibus. Luce quinto decimo : Quanti mercenarii habundant ²²⁸⁹, etc. Gregorius : "Cogitate quid agatur de gregibus cum ipsi pastores lupi fiant²²⁹⁰." Bernardus : "Copiosissime caritatis in recipienda cura animarum, set de ipsis animabus cura minor²²⁹¹." Item aliquis²²⁹² uadit ad forum, ut emat equm. Si quis diceret ei : "Eamus uidere pretiosas uestes", respondit ei : "Non ueni ad hoc in forum, set ad emendum equm." Sic rectores ecclesiarum. Suscipit beneficium ut animas saluet, si ordinata est intentio sua. Set cum ad scolas accesserit ut theologiam addiscat, lucratiuas scientias potius audit. Heu, multi plus dolent²²⁹³ de ammissione duodecim denariorum quam de periculo duodecim animarum, et magis de equo claudicante quam de anima periclitante. Vnde Bernardus : "Asinus cadit, et est qui subleuet. Anima perit, et non est qui cogitet²²⁹⁴". Qui sic facit non cogitat quid est Ecclesia. Est enim Ecclesia congregatio fidelium, non diuitiarum que reputantur stercora. Vnde tales ab operibus suis possunt agnosci, iuxta illud : A fructibus eorum cognoscetis eos ²²⁹⁵. Bernardus : "Non mirum si infideliter seruiunt, quia infideliter²²⁹⁶ intrant." Tales ergo uel intentionem²²⁹⁷ mutent uel |116rb| resignent, et hec mutatio dextere excelsi ²²⁹⁸. Qui beneficium relinquat raro inuenitur. Cogitant ergo quid dicat Dominus : Arta est uita que ducit ad uitam ²²⁹⁹. Vnde Matthei : Arta est uia, solum scilicet claustralibus uel heremitis²³⁰⁰, set simplex omnibus. Laboret unusquisque dum est in hac vita uel uia, quia dicit Iob : Homo natus est ad laborem, auis ad uolandum²³⁰¹ . Et Genesis : Posuit Deus hominem in paradyso ut operaretur et custodiret illum ²³⁰², non illos dicit. Sequitur : Et pauci sunt qui intrant per eam ²³⁰³, multi enim uocati ²³⁰⁴ , etc. Primo ergo habendus est amor caritatis, et secundo temporalium. Item, si nuntius amici tui ueniret ad te, bene admitteres eum, licet ignotus esset tibi. Similiter debet rector Ecclesie facere de Ecclesia, que columba Christi est, et hoc ostendit Dominus Petro querens ab eo ter : Petre, amas me ²³⁰⁵ , etc. Bernardus : "Non puto totiens a Domino esse repetitum : Petre, amas me. Idem est enim ac ²³⁰⁶si diceret : Nisi ames plus quam tua, plusquam tuos, plusquam temetipsum, non suscipias curam hanc, pro qua non dedi sanguinem hircorum aut uitulorum, set proprium sanguinem meum effudi²³⁰⁷". Ideo, ter dictum est : Petre, pasce ²³⁰⁸, nec semel dictum est : "Tonde uel munge."

4. Secunda questio est, scilicet quomodo uixisti. Vnde Ysayas : Quis tu hic aut quasi quis hic ²³⁰⁹ ? Dicit preposito templi, per quem notatur prelatus aliis prepositus. Vnde Apostolus : Templum sanctum Dei estis uos ²³¹⁰. Prepositus non respondit, et dixit Dominus : Expellam te de statione tua, et faciam te asportari sicut asportatur gallus gallinatius ²³¹¹. Per hunc gallum notatur prelatus inutilis, qui gallinatius est ad generandum filios spirituales, set non carnales. Et nota quod mulier uetula deplumat gallum sub pectore et facit ei pruritum per urticam, et sic inducitur ad nutriendum pullos. Mulier hec est malitia diaboli, que pennas uirtutum ab eo euellit, et pruritum ei facit per dulcedinem²³¹² temporalium, que sicut urtice pungunt, in fine propter enim uirorem suum pretendit urtica refrigerationem, cum enim faciat ustionem. E contrario rosa pretendit ustionem, et tamen refrigerat. Vnde |116va| Osee : Desiderabile argentum eorum hereditabit urtica ²³¹³, id est pretiosam animam pena infernalis possidebit. Dicit enim Apostolus : Habemus thesaurum in uasis coruptibilibus²³¹⁴ etc., id est animam in corpore tereo.

5. Tertia questio est, scilicet qualiter rexisti. Vnde Ieremias : Vbi est grex qui datus est tibi pecus inclitum tuum ²³¹⁵. Ipse non respondit. Vnde statim sequitur sententia, sicut dicitur in Ieremiam : Transibunt greges per manum numerantis ²³¹⁶ , id est Dominus stabit ad portam paradysi et numerabit ingredientes, et quilibet pastor secum ducet oues suas. Tunc ueniet Andreas cum tota Achaia, Petrus cum Roma, Paulus cum uniuersitate gentium. Similiter et alii. Tunc dicent multi sicut dixit Iacob, Genesi : Si quid furto ²³¹⁷ periit requirebas a me ²³¹⁸, quia requiret Dominus a multis aliorum predicationem. Sequitur in Ieremia sententia talium : Erudisti eum in caput tuum ²³¹⁹, id est in pena capitis tui. Aliqua sententia datur in pedes uel manus, uel oculos, uel aures, set ista in caput, et hoc iudicium erit hiis qui presunt ²³²⁰ durissimum ²³²¹. Durum quidem fiet iudicium male ingredientibus²³²², durius male uiuentibus, durissimum male regentibus. Karissimi, scitote quoniam oportet impleri Scripturas. Dixit enim Dominus in Iohanne : Consummatum est ²³²³, per hoc insinuans omnia opera debere consumari, et hoc in bono, et non in malo.

5. Tale iudicium fiet de malis prelatis, set de aliis, quid fiet ? Dominus diligenter queret studia uniuscuiusque in iudicio, et maxime cauendum est a quatuor grauibus, que erunt in iudicio. Primum autem est tribunalis²³²⁴ representatio, secundum testium productio et accusatio, tertium est totius facti manifestatio, quartum est sententie prolatio.

De primo Apostolus : Omnes nos stabimus ante tribunal ²³²⁵ , etc., ut reciperemus ²³²⁶, etc. De hoc graui dicitur in Apocalypsi : Tunc dicent montes cadite super nos ²³²⁷ , etc., et collibus ²³²⁸ , etc., a facie agni²³²⁹. Possetne aliquis modo ferre montes et colles ? Non, set nec minimam penitentiam. Bernardus : "Frustra tunc dicent miseri : montes <cadite> super nos. Ibi erit grauis querela, clamor pupillorum et allegatio pauperum dura quorum uixere stipendiis nec diluere peccata²³³⁰." Gregorius : "Quid faciet uirgula deserti ubi concutitur cedrus paradisi²³³¹ ?"

De productione testium dicit Iob : |116vb| Instauras testes tuos ²³³² contra me.²³³³ Et Salomon : Filii conquerentur de patribus, qui eos non docuerunt. Docuit etiam Thobias filium suum, dicens : Si multum habes, habundanter tribue ²³³⁴ etc. Dominus etiam dixit : Opera que ego facio testimonium perhibent ²³³⁵ de me ²³³⁶. Item, testes sunt cicatrices uulnerum Christi. Clamor pauperum, sordes, quia non transimus, accusabunt. Non erit opus accusatione, cum uisa passione Domini, et pro eo mortuo, nichil perfecerunt. Item, angeli testes erunt, sicut dicit glosa super illud, Matthei : Cum sederit filius hominis ²³³⁷ , etc. Cogitemus ergo quam amare et quam angustie erunt uie impii in iudicio. Sicut dicit Anselmus : "Desuper erit iudex iratus, infra horrendum kaos inferni, hinc accusantia peccata, illic demonia ad infernum trahentia. O homo sic deprehensus, quo effugies? Latere est impossibile, apparere intollerabile²³³⁸". Si queris quis te accuset, dico omnis creatura, quia offenso creature omnis creatura perditum habet odio. Et Salomon : Diuitias congregatas in malum domini sui ²³³⁹ , etc., Ieremias : Vocavit aduersum me tempus ²³⁴⁰. Anselmus : "Quid respondebis in illa die quando requiretur a te omne tempus uiuendi, usque ad nouissimum momentum. Quia, sicut nec capillus de capite peribit ²³⁴¹, sic nec momentum de tempore²³⁴²." Set ille beatus Deus, qui non uult mortem peccatoris²³⁴³ etc., ad uitam sempiternam nos perducat. Amen.