Premier dimanche de Carême.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 22rb-25ra ; Bruges, Bibl. mun. 263, f. 52va-54vb ; Toulouse, Bibl. mun. 338, f. 136rb-140vb ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 180rv.
Plan :
Prothème – Rôle du prédicateur qui délivre la parole de Dieu comparée au pain.
Thème – Le diable est dangereux. Le péché est comparé à une pierre. Quel remède contre cette situation ?
I – La force du pain qui restaure. Le pêcheur affamé manque :
- du pain qui purifie (contrition)
- du pain qui fortifie (confession)
- du pain qui engraisse (satisfaction).
F. 22rb : Lapides isti panes fiant |22va| in Mt. (4, 3). Est puer unus hic qui habet quinque panes ordeaceos (Ioh. 6, 9).
[Prothème] Propter deffectum frumenti fit panis ordeaceus. Unde uidemus [quod] ubi parum est frumenti et multum de ordeo, fit panis mixtus ab utroque ut per amixtionem frumenti panis fiat melior. Panis necessarium nutrimentum anime est uerbum Dei : non in solo pane etc. (Mt. 4, 4). Qui istum panem debet ministrare populo est predicator proponens uerbum Dei. Et ideo predicatori impositum est in Ezechiele quod numquam faciat panem pure ordeaceum quin sit ibi aliquid de frumento. Sume, inquit, tibi frumentum et ordeum et facies tibi panes (Ez. 4, 9). Tamen 622 predicator dat panem pure ordeaceum quando uerbum Dei proponit, non inuocato prius adiutorio illius qui comparat se grano frumenti dicens : nisi granum etc. Verbum enim Dei in ore hominis est panis pure ordeaceus, quia, sicut medulla grani ordeacei exterius inuoluitur rudi cortice et grossa, sic substantia et sententia uerbi Dei in ore hominis rudi cortice inuoluitur, quia de spiritualibus nescit homo loqui nisi inuoluta 623 [sint] sub similitudine rerum sensibilium. Iob (38, 2) : quis est iste qui inuoluens sententias sermonibus imperitis. Ergo uerbum Dei in ore predicatoris non est sufficiens pabulum anime sine mixtione frumenti. In signum huius legitur in Io. (6, 9) de quinque panes ordeacios qui tante multitudini sufficere non poterant sine amixtione frumenti, hoc est uirtute illius qui se comparat grano frumenti, sic multiplicati sunt quod 624 cuilibet sufficit, et cum hoc apostoli ministrantes colligerunt |22vb| 12 cophinos fragmentorum (Mt. 14, 20). Pro isto ergo frumento recurramus ad horreum, scilicet matrem gratie cuius uenter fuit horreum in quo granum istud fuit repositum.
[Thème] Lapides isti panes fiant (Matth. 4, 3). Summum remedium contra uenenum est tyriaca, cum tamen ipsa facta sit de ueneno uel ad minus de serpente. Serpens uenenosus est iste de quo in Apo. (12, 9) : draco magnus et serpens antiquus qui est dyabolus et Sathan.Et bene antiquus : quando enim primum uenenum suum fudit in matris nostre temptatione, assumpsit sibi corpus serpentis. Serpens tamen [significat] caput mulieris uel faciem ubi notat Gregorius 625 quod ex tunc inceperunt esse capita uenenosa mulierum quando caput mulieris fuit super corpus serpentis 626 . Serpens iste uenenum suum tunc totum non effudit, quia hodie recitat euangelium quomodo ad Saluatorem nostrum in deserto esurientem accessit, uolens eum temptare dicens : si filius Dei es etc. (Matth. 4, 3). De hoc uerbo uenenoso et uenenose dicto fecit nobis tyriacam summum et singulare remedium contra peccati uenenum. Cum in euangelio recitat quod Dominus famescebat in deserto, non dicitur quod magna sit fames in terra quacumque deserta ubi uictualia portantur aliunde, set quando terra sic est deserta de se quod non gignit nisi lapides nec uictualia possunt aliunde portari, nullum remedium apparet contra talem famem nisi lapides commedantur, quod fieri non potest nisi ex |23ra| lapidibus panes fiant. Recte talem famem facit peccatum in terra ubi habitat, scilicet in anima peccatorum. Primo enim terra illa generat lapides, Ecci. II (Eccle. 21, 11) : uia peccantium complanata lapidibus. Peccata enim lapides sunt quia nihil pedem affectus 627 anime ledit nisi peccatum, qui peccauerit in me ledet animam suam, Prou. 9 (8, 36), ymmo corpus hominis in statu innocentie nihil potuisset ledere, nisi anima prius fuisset lesa per peccatum. Ecci. I (Eccle. 32, 25) : in uia ruine non eas et non offendes in lapides. Iterum peccatum facit animam de se ita desertam quod nec de se fructum facit nec uictualia possunt sibi aliunde portari. Opus enim bonum a se uidetur ab alio factum, non est sibi meritorium. Peccatum ergo magnam famem posuit in anima. Gen. 49 (47, 13) : in toto orbe panis deerat et oppresserat fames terram maximam Egypti. Contra ergo talem famem nullum apparet remedium nisi quod peccatores lapides commedunt, ruminando scilicet peccata que lapides sunt in corde per contritionem, et masticando ore per confessionem, et tunc uirtute diuina lapides panes fiunt. Hec est peccata que animam ledebant, ipsam nutriunt et inpinguant. Habemus ergo declaratum quod solum et summum remedium contra uenenum peccati est tyriaca, quam euangelium facit de uerbo uenenosi serpentis dicens : lapides isti panes fiant. Ista tyriaca possumus uti tripliciter : per modum tritici, et habemus alimentum confortatiuum uigoris, panes ; |23rb| per modum unguenti, et habemus medicamentum mitigatiuum doloris, lapides, ledens pedem, per modum electuarii uel sirupi, et habemus purgamentum mundificatiuum humoris : hoc notatur in pronomine demonstratiuo quod meram substantiam signat, isti 628 .
[I] Circa primum nota quod homo non potest facere magnam uiam in modico tempore sine magno labore. Unde talis rediens domum indiget magna recreatione. Indiget enim cibo bene nutritiuo per quam uirtus pristina possit recuperari. Peccator ponens pedem affectionis in uia peccati facit in modico tempore magnam uiam, quia transit distanciam infinitam que est inter Deum et creaturam de corde peccatoris exeunte domum consciencie, unde potest dici illud Prou. a (7, 19) : non est uir in domo sua abiit uia longissima. Via ergo peccati sine magno labore transiri non potest. Lassati sumus in uia iniquitatis et perditionis ambulauimus uias difficiles, Sap. 6 (5, 7). Peccator ergo rediens ad domum consciencie indiget bene cibo confortatiuo uigoris, iste est panis. Ps. (103, 15) : panis cor hominis confirmat. Propter hoc Saluator noster in Luca docet nos qualem cibum debeamus dare cordi nostro reuertenti de uia peccati ad domum consciencie, dicens (Luc. 11, 5-6) : commoda mihi tres panes quoniam amicus meus uenit de uia ad me. Amicus est cor nostrum. Magnum signum amicitie est quando homo condolet aduersitati alterius et congaudet prosperitati. Sic cor |23va| condolet lesioni cuiuslibet membri et congaudet delectationi. Item signum est amicitie quod, aliis membris quiescentibus et dormientibus, pro salute aliorum cor uigilat et laborat. Unde in Can. (5, 2) : ego dormio et cor meum uigilat. Iste ergo tamquam uerus amicus est diligendus et custodiendus. Omni custodia, serua cor tuum, quia ex ipso uita procedit, dicit Sap. (Prou. 4, 23). Vie sunt bona fortune ; ratio est quia preter uias cetera bona temporalia sunt aliquibus apropriata, set uie sicut omnibus sunt communes quia omnes indifferenter tamquam boni quam mali in eis uadunt. Talis est differentia inter bona gratiseet bona fortune, quia bona gratis gratiam facientis solum sunt appropriata bonis, et mali nihil habent bona gratie gratis data, Spiritus Sanctus dedit singulis prout uult. Diuisiones gratiarum etc. (I Cor. 12, 4). Set bona fortune omnibus sunt communia et frequenter plus malis quam bonis. Per istam uiam incedit cor quando in bonis fortune ponit pedem affectionis. Sicut enim ueraciter dicitur quod corpus ubique uadit ubi ipsum portant pedes sui, ita de corde, ubi ipsum portat affectio. Ubi enim est thesaurus tuus ibi est et cor tuum (Matth. 6, 21). Quando ergo amicus iste reuertitur ad domum consciencie de uia peccati, indiget triplici pane contra tria discrimina que de uia ista reportat. De uia enim, si sit sordida, redit homo sordidus et immundus, idcirco indiget pane purificante ; si sit longa redit fessus, et indiget pane fructificante ; si sit uia sterilis, redit macillenter et famelicus, indiget pane impinguante, quia uia peccati longa sit |23vb| et homo inde rediens est fessus. Supra est declaratum quod sit immunda, et homo sordidus ab ea redeat ; sic apparet argentum inter illa bona fortune esse desideratissimum et mundissimum. Hanc mirabilem conditionem habet quod si inuoluatur in panno lineo et mundo, panus ille cicatricem magnam contrahit et indiget locatione. Idem facit argentum in consciencia diuitis, unde denigrata est super carbones facies eorum in Tren. (4, 8). Talis ergo immunda 629 bene indiget locatione uel pane mundificante. Quod autem amicus iste a uia peccati redeat famelicus et macer, sic patet homo esuriens qui dormiendo sompniat se comedere, credit habere panem in manu et sompniando super hoc delectatur, in nullo tamen satiatur. Unde quando expergefactus est, inuenit manum uacuam et uentrem 630 et se famelicum sicut prius ; sic diuites credentes se satiari bonis temporalibus, que tamen in nullo satiant set magis prouocant appetitum, quasi sompniantes delectantur set, cum in hora mortis expergefiunt, manum uacuam bonis temporalibus inueniunt. Ps. (75, 6) : dormierunt sompnium suum etc. Item animam uacuam bonis spiritualibus, Ysa. 29 (8) : sompniat esuriens, et commedit, cum autem expergefactus, fuerit uacua est anima eius. Redit ergo amicus famelicus et macillentus de hac uia.
Circa 631 primum istorum indiget pane mundificante. Iste est panis contritionis qui debet esse piscis cum aqua calida lacrime deuotionis. |24ra| Cibabis nos pane lacrimarum, Ps. (79, 6). Quod iste panis purificet patet : medicus habens infirmum in cura sua, ad cuius purgationem uirtus nature non sufficit, dat sibi medicinam et, ne infirmus eam abhorreat quia de uili materia facta est, inuoluit eam nebula pane, scilicet subtili, alias si eam mundam et sine pane reciperet 632 , forte cor propter abhominationem creparet. Morbus peccati talis est quod quilibet potest eum incurrere per se, set uirtute propria resurgere non potest nisi adiutorio medici, scilicet Spiritus Sancti, cui attribuitur iustificatio. Iste ergo accipiens peccatorem in cura primo dat sibi medicinam de uili et horribili materia factam, quia uilitatem et errorem peccati reducit ad memoriam peccatorum. Ne tamen ista medicina tantam abhominationem causet, quia cor peccatoris crepet per desperationem, sicut de Iuda legitur quod suspensus crepuit melius(Act. 1, 18), inuoluit eam pane, hoc est uirtute spei, ita quod in contritione sunt duo, scilicet displicentia peccati et spes uenie consequende. Est ergo contritio panis purificans, iste est panes propositionis qui dicitur in Can. I (Mt. 12, 4), panis sacrificans proposita nostra. Iterum panis iste debet coqui in igne uel furno caritatis. Non enim est perfecta contritio que solum prouenit ex timore, nisi ueniat principaliter ex amore. Qui enim expectaret coquere 633 panem in clibano usque ad horam prandii non haberet eum paratum ad tempus. Hora prandii uel cene est finis uite qua inuitamur ad prandium bonorum. Modo ille qui |24rb| differt panem contritionis coquere usque ad illam horam, timendum est quod non habeat sufficientem contritionem. Unde si aliqui tunc uideant[ur] contriti, uerissimum quod illa contritio ueniat ex timore et quod panis iste non sit contritus igne caritatis ; set aliquibus ex gratia spirituali Deus panem hunc prebuerit, iuxta illud Ps. (Sap. 16, 20) : panem de celo prestitisti eis. Iste ergo panis contritionis debet esse pistus aqua lacrimose compunctionis et coctus igne caritatis, iuxta illud Ecci. (39, 31) : initium neccessarie rei uitae hominis aqua, ignis et panis.
Secundus panis, scilicet fortificans, est panis confessionis coctus in clibano ueritatis ; inter alia mentem confirmat : panis cor hominis confirmat, Ps. (103, 15). Numquam potest ita bene sumi experimentum de fortitudine sicut quando multos aduersarios inpungnantes ipsum set contra omnes potest preualere. Veritas inter alia plures habet aduersarios nam quilibet eam impugnat. Unde uidemus hodie quod zelatores ueritatis ab omnibus odiuntur et mendaces et adulatores diliguntur. Suauis est homini panis mendacii, dicit Sap. (Prou. 20, 17). Item fortem aduersarium habet, quia principalis est dyabolus. Quia mendax est et pater eius (Ioh. 8, 44) quia igitur unumquodque uincitur a suo contrario, numquam est dyabolus perfecte uictus, quantumcumque commedit homo panem contritionis, nisi uerificat eum ueritate confessionis. Iste est ergo panis fortificans ad dyabolum perfecte uincendum. Figura de Helya qui obdormiuit subtus umbram iuniperi (III Reg. 19, 6) : et ecce ad caput eius subcinericius panis et |24va| uas aque, usque ibi (19, 7) : et ambulauit in fortitudine cibi illius XL diebus et XL noctibus usque ad montem Dei Oreb. Helyas dormiens signat peccatorem quem Dominus aliquando per angelum, scilicet predicatorem uel bonum prepositum 634 , excitat a peccato et ecce inuenit panem subcineritiuum et uas aque, id est panem contritionis et aquam deuotionis. Iste tamen perfecte de peccato non surgit set iterum faciliter obdormit, nisi secundo comedat panem confessionis, et tunc perfecte surgit. Quod autem in fortitudine cibi illius ambulat XL diebus et XL noctibus usque ad montem Dei Oreb significat quod qui istum duplicem panem comedit in fortitudine eius post Quadragesimam istam in Pascha secure potest ad montem Dei, ad locum ita altum sicut est altare Dei ascendere, alias nullo modo.
Tertius panis est impinguans, scilicet panis satisfactionis, quod sic patet. Contrarie complexiones requirunt contrarios cibos et contraria tempora. Unde cibus conueniens uni complexioni est contrarius alteri. Unde alius est in estate pinguis, in hyeme macillentus, alius e contrario. Contrarie complexiones sunt anima et corpus, quia desiderium spiritus contrariatur concupiciencia carnis et e contrario. Caro concupiscit etc. (Gal. 5, 17). Et ideo cibus ille qui bonus est ad corpus impinguandum, tollit gratiamque est crassitudo mentis, unde gratia quasi crassa 635 temporum [est] talis contritio. Propter impinguationem corporis multi crassitudinem gratie perdiderunt set ecce tempus aptum pro crassitudine anime recuperanda. Ecce nunc tempus acceptabile etc. (II Cor. 6, 2). Panis ergo |24vb| penitentie qui est corporis attenuatus est ille quo uti debemus hoc tempore pro anima impinguanda, iste est panis frugum terre uberimus et pinguis (Is. 30, 23) et in Gen. (49, 20) : Aser pinguis panis eius, Aser interpretatur uidens uigilias 636 . Iste panis debet esse coctus in clibano humilitatis, quod sic patet. Panis malus in uentre si retineret propriam quantitatem quod illud momentum penitentie quod homo facit et reputat magnum et uult ab aliis magnum reputari, illud bene facit cor inflammare per superbiam et uanam gloriam et crepare frequenter per impatienciam set animam impinguare non potest, nisi uirtute humilitatis diuinatur et quasi in nichilum redigatur nec facta sua reputando nec uolendo quod ab aliis reputentur. Superbis enim Deus resistit humilibus etc. (Iac. 4, 6). De hoc pane potest intelligi illud Leuit. (2, 4) : sacrificium coctum in clibano panis absque fermento. Fermentum facit pastam inflare et facit panem pungitiuum aliquantulum 637 et istud fermentum est ypocrisis. Iuxta illud (Luc. 12, 1) : abstinete uos a fermento Phariseorum que est ypocrisis. Que si admisceatur cum pane penitentie facit animam inflare per superbiam et cum hoc reddit hominem ita pungitiuum quod omnes alios uult mordere, accusare et facta eorum iudicare. Debet ergo panis penitentie quem Deo sacrificamus esse sine fermento ypocrisis, quod fit quando coquitur in clibano humilitatis. Figura de hoc in Ex. (12, 39) ubi legitur quod filii Israel quando egressi sunt |25ra| Egyptum ut irent ad terram promissionis, fecerunt sibi subcinericios panes azimos. Hoc est illi qui egrediuntur Egyptum, tenebras peccatorum, uolentes per desertum penitentie ad terram promissionis uenire, debent istum panem comedere sine fermento ypocrisis coctum in clibano humilitatis, ut perueniant 638 ad terram promissionis. Unde qui humiliatus fuerit erit in gloria (Iac. 22, 29). Ad quam nos perducat.
tamen] tunc P.
inuoluta] inuolute P.
quod] que P, quid B.
Non inueni.
serpentis] mulieris exp. B.
affectus] affectionem P.
isti] illi B.
immunda] munda P.
uentrem] mentem P.
circa] contra P.
reciperet] recipiet P.
coquere] nutrire P.
prepositum] propositum P, B.
crassa] grassa B.
Non inveni.
pungitiuum aliquantulum] aliquantulum pungitiuum B.
perueniant] perueniat P.