Sermon 11

Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 25ra-28rb ; Toulouse, Bibl. mun. 338, f. 122va-128va.
Bibliographie : édition par Vincent Serverat en appendice à son article : « Trouver chaussure à son pied. Un passage anti-lullien dans un sermon de Guillaume de Sauqueville », dans Archives d’histoire doctrinale et littéraire du Moyen Âge, 62, 1995, p. 443-469.
Plan :
Thème – Le cuir de la chaussure s’adapte à la taille du pied.
- Comparaison avec les bénéfices ecclésiastiques
- Comparaison avec les vertus théologales.
Division
I – La charité est la plus importantes des vertus :
- Elle est indispensable et permet de mesurer les mérites.
- Elle incite à la modestie.
II – La charité est durable.
III – Elle assure un lien indéfectible avec le Christ.
F. 25ra : Maior horum est caritas (1 Cor. 13, 13).

[Thème] Quamuis dicat uulgare prouerbium : « Iuxta talem formam, tale calciamentum », nihilominus tamen sotulares nimis stricti uel parui, ut maiores fiant et pedem non ledant, poni solent in forma maiori. Forma enim maior sotulare dilatat corium et facit calceum augmentari. Reducamus hoc ad mores primo, ad propositum nostrum secundo.

Ad mores primo quidem per calciamenta ad tuitionem pedum inuenta, facta de corio animalium mortuorum, intelligo beneficia ecclesiastica seu redditus clericorum. Bona ecclesiastica, unde sunt ? Suntne de corio animalium uiuorum ? Vere non, set de corio mortuorum. Quia enim caritas non querit que sua sunt, I Cor 13 (5), ideo olim principes, barones, domini temporales, qui mortui sunt, de caritate nimia excoriabant se ipsos, spoliabant se redditibus suis ut calciarent pedes ecclesie nudos, pauperes ministros Christi, ut essent calciati pedes in preparatione euangelii pacis, Eph. (6, 15). De corio mortuorum, precipue de corio illius nobilissimi principis Constantini imperatoris, calciata est |25rb| Ecclesia ita pulcre ut uidetis, Can. 2 (7, 1) : quam pulcri sunt gressus tui in calciamentis filia principis. Calciamenta ista non sunt de corio uiuorum : domini temporales qui nunc uiuunt, non excoriant se propter Ecclesiam, ymmo e contrario ipsi excoriant et spoliant eam. Tot decime, tot collecte, tot exactiones sunt hodie quod, si negocium diu procederet sicut incipit, Ecclesia Dei in breui poterit dici domus discalciati. Deut. 26 (25, 10) : uocabitur nomen Israel domus discalciati. Timeo quod in breui uerificetur uaticinium Ysaie dicentis (3, 12) : populum meum exactores spoliauerunt et mulieres dominate sunt eius, sequitur (Is. 3, 18-19) : in die illa auferet Dominus ornamenta calciamentorum eius et torques et monilia et armillas et mitras. Notate uerba : duas causas innuit Ysaias quare Ecclesia Dei adhuc posset dici domus discalciati.

Primo quia populum meum exactores spoliauerunt, propter scilicet exactiones que modo fiunt. Et uere credo quod iusto Dei iudicio permittitur illud quod Ecclesia sic discalcietur. Frustra enim permittetur habere calceos qui semper dimitteret pedes suos nudos. Pedes nudi ad quorum usum ordinantur calciamenta sunt pauperes Christi, propter quorum sustentationem data sunt beneficia ecclesiastica. Bernardus ⁶³⁹  : « Bona ecclesiarum patrimonia sunt pauperum. » Hec autem calciamenta, que deberent consumi in usu pedum, consumuntur in pompis et superfluitatibus, in acquirendo fauores diuitum. Bernardus ⁶⁴⁰  : « O uanitas uanitatum set non uanior quam insanior ! Ecclesia in pauperibus |25va| eget et suos parietes auro induit et suos pauperes nudos deserit. De sumptibus egenorum seruitur oculis diuitum. » Si ergo non debet permitti habere calceos qui semper dimittit pedes suos nudos, non est mirum si Deus permittit ut uiri ecclesiastici quod priuentur calceis qui tota die uident pauperes Christi nudos et non induunt nec inuitant, Iohannes prima canonica tertio (3, 17) : qui habuerit substantiam huius mundi et uiderit fratrem suum neccesse habere, quomodo caritas Dei manet in illo. Propter deffectum caritatis qui est in ecclesia, permittit Deus ut quod non habet Christus tollat fiscus. Ideo dicebat propheta (Is. 3, 12) : populum meum etc.

Secundam causam innuit cum dicit : et mulieres dominate sunt eius. Scitis uos qui erant illi quorum nomen uocabatur in Israel domus discalciati ? Ad litteram, illi quos mulieres discalciabant, quorum calciamenta mulieres tollebant ⁶⁴¹ . Quando ergo ueniet dies illa quod bona clericorum, que sunt calciamenta pauperum, mulieres tollent, meretrices expendent, tunc ecclesia Dei erit ueraciter domus discalciati. Ideo dicit Ysa. (3, 18) : in die illa auferet Dominus ornamenta calciamentorum etc. Habemus ergo calciamenta, beneficia ecclesiastica, forme sunt persone ecclesiastice. Clerici enim debent esse laycis forme et exemplaria bene uiuendi. Prima Pe. 9 (5, 3) : non ut possidentes in dominis set formae etc., et prima Thym. 4 (12) : exemplum esto fidelium in uerbo, in conuersatione, in fide et castitate. Talem formam exhibebat Apostolus qui dicebat |25vb| 2 Thess. 3 (9) : ut nosmet ipsos formam daremus nobis ad ymitandum nos. 2 Phil. 3 (17) : ymitatores mei estote, obseruate eos qui ita ambulant sicut habetis formam nostram. Sic habemus calciamentum et formam, beneficium ecclesiasticum et personam. Hoc certe deberet habere locum uulgare prouerbium : « Iuxta talem formam, tale calciamentum », quia beneficia ecclesiastica deberent distribui secundum mensuram ualoris personarum, ut semper melior persona haberet melius et maius beneficium. Propter hoc fuit primitus inuenta illa distributio formarum romana de forma pauperum et aliis formis, [ut] fieret iuxta formam calciamentum, ut beneficia distribuerentur secundum merita personarum. Videamus si sit bene iuxta formam calciamentum quando uni uiro litterato, prouecto, morigenato, uix confertur unum miserum beneficium et tamen hoc est ualde iniustum. Non est facere « iuxta talem formam, tale calciamentum ». Hoc sit dictum ad mores primo.

Ad propositum, calciamenta sunt pedum indumenta. Duo autem pedes anime, quibus ipsa pergit et tendit in Deum, sunt intellectus et affectus. De hiis pedibus debet intelligi uerbum allegatum : calciati pedes in preparatione euangelii pacis (Eph. 6, 15). Sicut enim pedibus debilibus non sufficit quod sint induti corio proprio, set indigent sotularibus factis de corio fortiori, de corio alieno, sic pedibus anime debilibus in uia ad tenendum in Deum perfecte non sufficit quod sint induti corio proprio, id est uirtutibus acquisitis per actus suos proprios, |26ra| set indigent indui sotularibus : quousque induamini ⁶⁴² uirtute ex alto (Luc. 24, 49). Duo autem sotulares, quibus duo pedes anime induuntur, due uirtutes sunt supernaturales, fides scilicet et spes : fides que calciat et induit pedem intellectus, spes que calciat pedem affectus. Ex. XI (12, 11) : calciamenta habebitis in pedibus. Modo sicut postea diffuse ostendam, sotulares isti, [si] nimis parui essent, nimium arctarent nisi ponerentur in forma maiori. Forma autem sotularium est caritas, forma uirtutum, ideo solet dici quod fides sine caritate est fides informis.

[Division] Hic ergo defecit uulgare prouerbium « iuxta talem formam, tale calciamentum », quia caritas, forma uirtutum, maior est inter eas, dicente apostolo (I Cor. 13, 13) : maior horum est caritas. Ubi apparet quod caritas pre aliis uirtutibus habet quantitatem excessiuam capacioris mensure, maior horum ; entitatem duratiuam stabilioris ⁶⁴³ nature, est ; potestatem unitiuam perfectionis iuncture, caritas. Est enim caritas uis unitiua que coniungit amantem amato ut sint anima una et cor unum in duo.

[I] De primo uero dictum est quod necessitas ponendi sotulares in mensura uel in forma maiori est ut maiores fiant et pedes non ledant. Hac duplici de causa oportet caritatem formaque uirtutum esse maiorem earum. Primo quidem etc. Fides, spes, quecumque uirtutes alie modicum uel nihil prosunt sine caritate. In epistula hodierna (I Cor. 13, 2-3) : si habuero prophetiam et nouerim misteria omnia et omnem scientiam, et si habuero omnem fidem |26rb| ita ut montes transferam, caritatem autem non habuero, nichil sum. Et si distribuero in cibos pauperum omnes facultates meas, et si tradidero corpus meum ita ut ardeam, caritatem autem non habuero, nichil mihi prodest. Breuiter uult dicere quod actus quarumcumque uirtutum sine caritate meritorii non sunt. Huius ratio est : alique sunt merces que communiter non uenduntur nisi cum pondere, et in uenditione seu et emptione talium, non attenditur ad quantitatem dimensionum set ad quantitatem ponderis tantum modo. Beatus Augustinus ⁶⁴⁴ loquitur in persona Christi tamquam in persona mercatoris merces uenales habentis : « Venale habeo. Quid,domine ? Regnum celorum quo emitur ? Paupertate regnum, labore requies, dolore gaudium, ignorantia gloria, morte uita. » Mercator iste merces suas non uendit nec nostras recipit nisi cum pondere. Pondus autem cum quo Dominus mensurat merces, hoc est merita nostra, est caritas. « Pondus meum, amor meus »,dicit Augustinus ⁶⁴⁵ . Unde sine isto pondere, sine caritate, nulla opera nostra acceptantur a Deo nec sunt digna merito uite eterne, et sustinere martirium sine caritate non est meritorium. « Vide quantum bonum est caritas. Si ita martirium fecerimus ⁶⁴⁶ , ut nostras uelimus ab omnibus reliquias uenerari, et opinionem uulgi sectantes, intrepidi sanguinem fuderimus, et si substantiam nostram usque ad mendicitatem propriam dederimus, huic operi non tam premium quam pena debetur, et perfidie sunt tormenta magis quam corona uictorie ⁶⁴⁷ . » In mercatione que currit inter Deum et nos non attenditur ad quantitatem dimen|26va|sionum, numerositatem operum, set ad quantitatem ponderis solum. Augustinus ⁶⁴⁸ , de Laude caritatis : « Non numerositas operum, non diuturnitas temporum, set maior caritas meliorque uoluntas auget meritum. » Apostoli sunt maximi meriti apud Deum, et tamen dicit Hieronymus in epistula ad Paulum ⁶⁴⁹  : « Apostoli tantum nauem et rethia reliquerunt : uidua duo era mittit in gazophilacium et prefertur diuitiis. » Rationem assignat Gregorius ⁶⁵⁰ , in omelia 6, quod « in hac re affectum potius debemus pensare quam censum. » Vere si attenderetur ad quantitatem dimensionum, numquam emeremus paupertate regnum. Quantitas dimensionis est quantitas que occupat locum, unde maiores dimensiones maiorem occupant locum. Iterum quantitas dimensionum non compatitur aliam quantitatem secum. Spiritualiter quantitas dimensionum que non compatitur aliam quantitatem secum est cupiditas diuitiarum que non compatitur caritatem secum, dicente Augustino ⁶⁵¹  : « Radix omnium bonorum est caritas et radix omnium malorum cupiditas. Et simul ambe esse non possunt quia, nisi una radicitus expulsa fuerit, alia plantari non potest. » Figuratum fuit hoc Deut. 6 (25, 13) ubi dicitur : non habebis in sacculo diuersa pondera maius et minus pondus. In sacculo anime sunt caritas et cupiditas, dicente Augustino ⁶⁵²  : « Ubi est magna caritas, nulla cupiditas. » Dicit ergo Non habebis in sacculo etc. quia in sacculo anime magna caritas non stat simul cum cupiditate. Iterum quantitas dimensiua que occupat locum, et maior maiorem, est cu|26vb|piditas diuitiarum in mundo sicut maioribus et ditioribus mundo dat maiorem locum. Quod dicit Cato ⁶⁵³  : « Maiori cede », hodie intelligitur de ditiore. Et quamuis in foro mundi attendatur sic ad quantitatem dimensionum, in celo tamen fit oppositum quia pauperiores et humiliores sunt in celo maiores. In Mt. (18, 1), petebant discipuli a Christo : quis putas maior est in regno celorum, aduocans Ihesus paruulum dixit (Matth. 18, 4) : q uicumque humiliauerit se sicut paruulus iste hic maior est in regno celorum. Iuxta quod dicit Crisostomus ⁶⁵⁴  : « Quicumque desiderat primatum celestem sequatur humilitatem terrestrem. Non enim qui maior est in honore ille maior est in celo, set qui iustior ille maior ». Figura ad hoc in Gen. (43, 33) quod cum fratres Ioseph discumberent coram eo, primogenitus iuxta primogenita sua et iunior iuxta etatem suam. Datis partibus singulis maior pars uenit Beniamin ita quod uere partibus excederet. Beniamin interpretatur filius uirtutis ⁶⁵⁵ , et significat illum qui, per uirtutem caritatis, factus est re et nomine filius Dei. Prima Io. 6 (3, 1) : uidete qualem caritatem dedit nobis Deus ut filii Dei nominemur et simus. Fratres Ioseph recumbentes coram eo sunt recumbentes beati cum Christo in regno celorum, iuxta illud (Luc. 9, 14) : facite illos discumbere et transiens ministrabit illis (Luc. 12, 37). Quod ergo datis partibus singulis maior pars uenit Beniamin qui erat minimus inter omnes, hoc figuratiue designat quod Deus in remuneratione bonorum non attenditur ad quantitatem dimensionum, quia ille qui |27ra| est minor per ueram humilitatem et uoluntariam paupertatem, iste est maioris ponderis apud Deum et in quinque partibus alios excedit, scilicet in beatitudine anime et in quatuor dotibus corporis. Et sic patet primum.

Ostendo secundo quod sine caritate pedes anime nimis arctarentur. Primo quidem fides multum arctat pedem intellectus. Ideo dicuntur articuli fidei, quia arctant intelligentiam ad credendum ea que non uidentur consona rationi. Augustinus ⁶⁵⁶  : « Quid est fides ? Credere quod non uides. » Set specialiter pes inflatus plus arctatur, plures molestias patitur infra calceum strictum quam pes non inflatus, et in tantum quod propter inflaturam oportet rumpere uel ex toto deponere sotularem. Illa autem que inflat pedem intellectus est sciencia. Sciencia inflat, caritas edificat (I Cor. 8, 1). Unde Bernardus ⁶⁵⁷  : « Cibus indigestus corpus corrumpit, inflatum et ydropitum reddit. Si digestus fuerit, nutrit. Sic sciencia stomacho anime ingesta, si non fuerit igne caritatis decocta, malos humores generat. » Numquid homo qui habet pedem nimis inflatum sciencia philosophica plures molestias patitur, plus dubitat circa fidem quam una simplex uetula ? Una paupercula uetula minus dubitat in fide quandoque et melius credit quam unus magister in theologia. Dictum est illi : mulier, magna est fides tua, Mt. 16 (15, 28). Petro qui interpretatur agnoscens, dictum est (Matth. 14, 31) : modice fidei quare dubitasti ? Unde quidam moriens dixit : Utinam credidissem sicut mater mea credidit ! Aliqui propter nimiam inflaturam, propter nimiam superbiam, totaliter cal|27rb|ceum deposuerunt, apostatauerunt et turpiter errauerunt, et tamen, quod nimis est absurdum, dicta talium frequentius allegantur in scola theologie quam dicta sanctorum. Alii habentes pedem inflatum destruunt calceum quia, presumentes aliqui de sciencia sua et de ingenio naturali, nituntur scientifice demonstrare ea que sunt materie fidei, quod non est fidem astruere set destruere, dicente Gregorio ⁶⁵⁸  : « Diuina operatio si ratione comprehenditur, non est admirabilis ; nec fides habet meritum, cui humana ratio prebet experimentum. »

Secundus calceus ledit aliqualiter suum pedem quia spes qui differtur affligit animam, Prou. 13 (12), et precipue pedem inflatum. Sicut enim pedem intellectus inflat sciencia, sic pedem affectus inflat malicia. Hec inflatura quandoque est tanta quod hominem facit calceum deponere, facit hominem desperare de salute sua et dicere : maior est iniquitas mea quam ut ueniam merear, Gen. 4 (13). Non habent futurorum spem mali,Prou. 24 (20). Ambo igitur sotulares nimis arcant pedes, set caritas inflaturam tollit, dilatat ambos sotulares, tollit quidem inflaturam sciencie, dicente Augustino ⁶⁵⁹ de doctrina christiana : « Amate scienciam set anteponite caritatem. Sciencia si sola sit, inflat. Caritas uero que edificat non permittit scienciam inflari », tollit insuper inflaturam malicie, dicente Augustino ⁶⁶⁰  : « Omnia sacramenta habere et malus esse potest. Caritatem autem habere et malus esse non potest. » Iterum utrumque calceum adeo dilatat quod secundum apostolum : caritas omnia credit, omnia sperat,|27va| I Cor. 12 (13, 7). Ipsa ergo bene habet quantitatem excessiuam ut dicatur de ea prior in donis, maior in imperio, Gen. (49, 3). Prior in donis : inter dona uel uirtutes infusas a Deo.

[II] De secundo principali nota : quod fit non est ratio huius quod est, quia futuri est uia ad esse. Et ideo quamdiu res est futuri non debet dici simpliciter esse. Vita autem presens non est nisi quedam futuri, quedam uia. Ps. (108, 8) : fiant dies eius pauci. Hec uia ambulate in ea etc. (Is. 30, 21). Ita cito preterit presens uita que de nulla re que duret solum tempore presentis uite debet dici simpliciter esse set magis fuisse. Apo. III (17, 11) : bestia quam uidisti fuit et non est. Bestia est uita corporalis, in qua homo assimilatur bestiis. Hec bestia non est, set fuit, quia mille anni ante hoc tempus tamquam dies hesterna que preterit (Ps. 89, 4). Cum ergo fides et spes sint habitus ipsius uie, ambulamus enim per fidem, 2 Cor. 9 (5, 7), de nulla earum debet dici simpliciter est. Ideo dicit Apostolus loquens de eis : cum uenerit quod perfectum euacuabitur etc. prima Cor. 13 (10). Set quia caritas numquam excidit ibidem, ipsa uere et proprie est, ut dicatur de habitu caritatis illud, 2 (I) Cor. primo (1, 19) : non fuit in illo "est" et "non est" set "est" in illo est. Et uidetur mihi quod est recte de caritate respectu aliarum uirtutum, sicut de hoc uerbo ‘est’ respectu aliorum uerborum. Hoc uerbum ‘est’ supplet uicem cuiuslibet uerbi cum participio alterius : percutit, percutiens est ; patitur, patiens est. Sic caritas supplet uicem cuiuslibet uirtutis et habens caritatem participat omnem uirtutem, I Cor. 13 (4) : caritas patiens est, benigna est. Non emu|27vb|latur, non agit perperam ⁶⁶¹ etc. que sequuntur. Idem dicit Augustinus ⁶⁶² , de Laude caritatis : « Caritas in aduersitatibus tollerat, in prosperitatibus temperat ; in duris passionibus fortis est, in bonis operibus preclara ⁶⁶³ est, in temporalibus ditissima, in hospitalitate latissima, inter bonos fratres letissima, inter falsos patientissima. » Sequitur : quid dicam de caritate ? Si linguis hominum loquar et angelorum, caritatem autem non habuero nichil sum (I Cor. 13, 1-2). Sola ergo caritas uere et proprie est ut dicam de habitu caritatis illud Iob (9, 24) : si illud non est quis ergo est.

[III] De tertio principali, nota quod iunctura perfectissima que disiungi non potest est iunctura uinculi matrimonialis, dicente Christo : quod Deus coniunxit homo non separet, Mt. X (19, 6). Vinculum sponsalium, respectu matrimonii, est uinculum imperfectum. Spiritualiter autem anima desponsatur Christo anulo fidei : sponsabo te mihi in fide, Osee (2, 20), unde uinculum imperfectum. Set uinculum matrimoniale quo anima iungitur Christo perfecte est uinculum caritatis. Col. 3 (14) : super omnia caritatem habentes que est rei perfecte. Caritas ita perfecte iungit animam Christo quod Deus caritas est et qui manet in caritate in Deo manet et Deus in eo (I Ioh. 4, 16). Comparatur autem caritas uinculo matrimoniali pro tanto quod matrimonium nondum consumatum solui potest per mortem ciuilem, alio modo non. Mors ciuilis est mors peccati per quam homo excluditur a caritate Dei. Per solum peccatum soluitur copula caritatis inter animam et Christum. Iniquitates enim |28ra| uestre deuiserunt inter uos et Deum uestrum, Ysa. 69 (59, 2). Quod alio modo non soluatur patet Ro. X (8, 35) : quis nos separabit a caritate Christi tribulatio etc. Sequitur (Rom. 8, 38) : certus sum quod neque mors neque uita etc., poterit nos separare a caritate Dei. Dicit neque mors quia hoc preest ⁶⁶⁴ spirituale matrimonium super carnale, quia illud in morte soluitur, istud in morte perficitur. Maiorem enim caritatem nemo habet ut animam suam ponat quis pro amicis suis (Io. 15, 13). Iterum illud conseruatur per corporis coniunctionem, istud conseruatur per corporis dissolutionem. Ideo dicebat Apostolus (Phil. 1, 23) : cupio dissolui et esse cum Christo etc., quia quamuis sponsa naturaliter diligat parentes suos et domum parentum, amore tamen sponsi tarde est sibi quod ueniat dies nuptiarum in qua transfertur ad domum et thalamum sponsi sui et dimittit domum parentum. Spiritualiter si sponsa Christi est anima fidelis, domus parentum suorum est domus corporis, domus lutea que terrenum habet fundamentum, Iob (4, 19). Ideo sanctus ille Iob describens parentelam suam dicit sic (Iob 17, 14) : putredini dixi : Pater meus, mater mea, et soror mea etc. Modo constat quod corpus humanum est domus putredinis et domus uermium. Ex hiis enim que exeunt de domo corporis potest sciri qui sunt illi qui morantur ibi : per singula ostia, per singulos meatus non nisi uermes, putredines, sudores, fetores. Hugo ⁶⁶⁵ , de Claustro anime : « Nichil aliud est caro, cum qua nobis tanta so|28rb|cietas, nisi spuma ⁶⁶⁶ caro factum fragili decore uestitum. Set quid erit quando erit cadauer miserum et putridum et cibus uermium ? Si diligenter consideres quid per os et nares et ceteros meatus corporis egreditur, numquam uilius sterquilinium uidisti. » Si ergo dicit Iob (25, 6) quod putredo et uermes sunt parentes nostri, cum caro nostra sit domus putredinis et domus uermium, patet quod anima, quamdiu manet in carne, moratur in domo parentum. Et quamuis anima naturaliter diligat corpus suum, tamen amore sponsi tarde est sibi quod dimittat corpus suum. Unde caritas facit hoc quod cupiat dissolui et esse cum Christo. II Cor. V (14-15) : caritas Christi urget nos estimantes hoc quoniam si unus mortuus est omnes mortui sunt ut qui uiuunt iam non sibi uiuunt. Notate uerba : dicit Philosophus ⁶⁶⁷ quod « anima est quo uiuimus. » Ergo ubi est anima ibi est uita, licet, secundum Augustinum ⁶⁶⁸ , « anima uerius sit ubi amat quam ubi animat. » Ergo anima, que Christum ex caritate amat, uerius uiuit Christo quam uiuat sibi ipsi uel corpori proprio. Viuo ego iam non ego, uiuit uere Christus in me (Gal. 2, 20). Illam uitam cum Christo nobis concedat qui sine fine etc.