Deuxième dimanche de Carême.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 32rb-37va ; Uppsala, Univ. Bibl., C 276, f. 131r ; Toulouse, Bibl. mun. 338, f. 128va-136rb.
Plan :
Thème – La justice et la miséricorde divines. Comparaison entre Dieu et un archer.
Division – Les effets de la peur de des flèches.
I – Le nom et la chose désignée doivent être conformes, comme dans le cas du nom « chrétien ».
Division 2 (sur Luc. 8, 28) – Le nom de Jésus :
substantif (pureté), selon 2 conditions : mourir au nom de Jésus ; Jésus est exempt du péché originel.
collectif (amour)
vocatif (miséricorde), pour 2 raisons : faire appel à Dieu en cas de nécessité ; Jésus sauve l’homme du péché.
superlatif (supériorité)
F. 32rb : Jhesu fili Dauid miserere mei, Luc. 19 (18, 38).
[Thème] Nullus sane mentis uidet sagittarium uerum et uiuum tenentem arcum sibi oppositum, iacientem contra eum sagittas quin sibi timeat et quanto potest a facie arcus fugiat et diuertat. Ratio est quia sagitta neminem percutit nisi illum quem facies arcus directe respicit, et ideo summum remedium est timenti ictum sagitte fugere a facie 704 arcus et conuertere se ad cordam. Verum est quod qui uidet sagittarium cum sagitta et arcu in pariete depictum, talis nec timet nec fugit propter hoc a facie arcus, quia bene scit quod sagittarius non est uerus set depictus solum. Hoc ideo dixi quia pictura nostra Sacra Scriptura depingit et describit nobis Dei filium sicut sagittarium uiuum iacientem sagittas et |32va| tendentem arcum. Ps. (7, 13-14) : nisi conuersi fueritis arcum suum tetendit, usque ibi : sagittas suas. Ratio autem quare Dei filius describitur ut sagittarius est ista quia recte que est differentia inter sagittarium et illum qui cum gladio uel uirga aliquem percutit, talis est inter Deum et terrenum iudicem. Hec est enim differentia inter sagittarium et illum qui cum gladio uel uirga percutit quia sagittarius ut sagittarius numquam iacit sagittam quin teneat in manibus arcum et cordam. Bene potest aliquis cum sola sagitta sine corda et arcu percutere alium utendo sagitta sicut gladio uel uerga, set sagittarius numquam sagitat nisi cum corda et arcu sagittam iaciat. Spiritualiter secundum ethymologiam nominis misericordia dicitur miserorum corda. Arcus autem qui flectitur mediante corda est iustitia cuius rigor debet flecti per dulcorem misericordie. Abacuc (3, 2) : cum iratus fueris, misericordie recordaberis. Sicut enim arcus non est complete arcus sine corda, sic iustitia sine misericordia non est completa iustitia. Crisostomus 705 : « Justitia sine misericordia non est iustitia set crudelitas, sic misericordia sine iustitia non est misericordia set fatuitas. » Unde sicut lignum et corda copulantur inuicem ut faciant arcum unum, sicut dicit Ps. (84, 11) : quia misericordia et ueritas obuiauerunt sibi iustitia et pax etc., si iustitia est arcus cuius corda est misericordia, patet statim quod sagittarius proprie dictus qui numquam percutit aliquem nisi teneat etiam 706 cordam est Dei filius qui neminem percutit nisi arcum, id est |32vb| equitatem iustitie, justus es Domine et rectum iudicium tuum etc. in Ps. (118, 137), nec cum ita tenet arcum rigidum quin semper rigor iustitie sue flectatur per cordam misericordie. Ps. (100, 1) : misericordiam et iudicium cantabo tibi Domine. Proprium est enim sibi misereri semper et parcere, non est sic de iudicibus. Ipsi enim frequenter utuntur sagitta iudicii sine corda et arcu ; sine corda quidem quia non possunt flecti ad misericordiam, sine arcu quia tenent iustitiam, set iniuste puniunt innocentem. Tales non sunt proprie sagittarii quia utuntur sagitta iudicii sine arcu et corda per modum gladii. Ps. (63, 4-5) : acciunt ut gladium linguas suas. Sequitur : ut sagittent in occultis immaculatum. In hoc figuratur optime filius Dei per filium Dauid Salomonem propter duplicem illius nominis interpretationem. Salomon interpretatur 707 uno modo pacificans merentes, hoc pertinet ad cordam misericordie, alio modo retribuens iniquis, hoc pertinet ad arcum iustitie. Quod filius Dei habeat hec duo in se patet ex dicto, Ps. (61, 12-13) : semel locutus est Deus duo hoc audiui quia potestas Dei est et tibi Domine misericordia quia tu reddes unicuique iuxta opera sua. Habemus ergo quod sagittarius proprie dictus est Dei filius per filium Dauid figuratus. Sagittarium istum quidam uident non solum in pictura : alii uident eum unum et uerum sagittarium, iacientem contra se sagittas. Sagittarius iacit tunc sagittas contra aliquem quando Deus infligit homini plagas uel penas aliquas propter culpam. Ps. (63, 8) : sagitte |33ra| paruulorum facte sunt plage eorum. Unde ille uidet sagittarium uerum et uiuum, iacientem contra se sagittas, qui ueraciter et realiter experitur plagas sibi a Deo inflictas. Job (6, 4) : sagitte Domini me sunt quarum indignatio ebibit spiritum meum et terrores Domini militant contra me. Set illi uident sagittarium solum in pictura qui semper prospere habent, raro uel numquam sentiunt sagittas Dei nisi quantum audiunt ex Scriptura Sacra. Scriptura a talibus reputatur solum pictura. Probatio : qui crederet sagittarium quem uideret depictum esse uerum et uiuum, numquam esset ita fatuus quod poneret se contra faciem arcus et quando si uideret faciem arcus oppositam, statim fugeret et conuerteret se ad cordam. Tu uides in Scriptura quod sagittarius arcum tetendit et quod sagittis ardentibus effecit cor, uidens bene quomodo Scriptura describit grauissimas penas inferni. Ille sunt sagitte potentis acute cum carbonibus desolatoriis, Ps. (119, 4). Si tu crederes ita esse in re et in ueritate sicut Scriptura dicit, tu numquam esses ita fatuus quod opponeres te contra faciem arcus. Facies arcus est iustitia. Peccatum autem opponitur iustitie. Ergo tu numquam esses ausus peccare, uel si contingeret te peccare et crederes faciem arcus tibi oppositam, statim peccatum fugeres et conuerteres te ad petendum misericordiam, dicens cum Psalmo (50, 3) : miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam etc. Auerte faciem tuam a peccatis meis (Ps. 50, 11). Quia ergo tu non times peccare, non times contra faciem |33rb| arcus te opponere. Signum est manifestum quod non credis ita esse in te, set credis Sacram Scripturam solum esse picturam et uere uidetur mihi. Si sunt homines mundi qui non uideant sagittas Dei nisi in pictura, illi sunt clerici. Omnis enim alius status hominum sentit aliquam sagittam Dei sibi infixam, habet aliquam penalitatem sibi annexam. Sagitte tue infixe sunt mihi, Ps. (37, 3). Set de clericis dicit beatus Bernardus super illo uerbo 708 Ps. (72, 5) : in labore hominum non sunt etc. : « Cum, inquit, status hominum aliquid laboris habeant et aliquid uoluntatis. Inter hoc clerici nouo quodam artificio discernentes totum quod delectat, in quolibet elegerunt, et totum quod molestat respuerunt a militibus acceperunt superbie fastum, amplam equorum faleras, nobiles apparatus. Accipitres, aleas et similia que frequentant, a militibus dependentes a collo pelles rubricatas nimium ornatos thalamum, mollitiem balneum, gloriam uestium, a rusticis fructus agrorum horrea plena set bene cauent militaris lorice pondus et in castris in sompnos noctes incertaque discrimina preliorum muliebrem declinant uerecundiam et disciplinam aut sequi sexus uel laboris habere creditur, omnes rustici et agricole uictum sibi cum labore acquirunt. Hii deliciis affluunt otio et tamen adueniente fructuum tempore in noua sibi horrea implent promptuaria eorum plena tritico et uinum bibunt uue |33va| meracissimum et inde incrassantur, inpinguantur, dilatantur. » Subdit quibusdam interpositis : « Restat ut sint in laboribus demonum qui in laboribus non fuerunt hominum. » Unde illud testatur bene ista consequentia. Ecce quanto sagittarius diutius exspectat iacere sagittam flectendo semper arcum et trahendo plus et plus cordam suam, tanto postea dat ictum grauiorem. Quando uero statim sagittat, leuiorem ictum dat. Sic Deus quosdam sagittat in presenti uita puniendo eos pena leuiori, pena temporali, alios diu exspectat ad misericordiam ut sagittet eos in futuro pena incomparabiliter grauiori. Gregorius 709 : « Dum intueor Job sedentem in sterquilinio, Johannem esurientem in heremo, Petrum suspensum in patibulo, hinc considero quantum Deus punit quos reprobat qui sic in presenti flagellat quos amat. » Sic secundum ueritatem signum amicitie est quando Deus flagellat aliquem in hac uita. Ipse enim ad istum finem hoc facit ut homo timeat et fugiat a facie arcus et conuertat se ad cordam misericordie sue.
[Division] Ps. (59, 3. 5) : Deus repulisti nos et detruxisti nos iratus es et misertus es nobis ostendisti populo tuo dura,quasi dicat : iecisti contra nos sagittas et ostendisti faciem arcus tui. Ad quid dedisti metuentibus te significationem ut fugiant a facie arcus (Ps. 59, 6), sicut fecit cecus iste de quo euangelium loquitur ? Quia enim ipse sagittam Dei contra se senserat que utroque oculo eum priuauerat, ideo statim a facie arcus [se] diuertit ac ad cordam misericordie se conuertit dicens |33vb| : Jhesu fili Dauid miserere mei. In quibus uerbis cecus iste uidetur dicere Christo tria : Domine, peto a te primo quod tu rem conformes proprio nomini, secundo ne prolem deformes regio sanguini, tertio quod pacem reformes a uitio homini quia Jhesum 710 uocare, salutare debes, non perdere. Filius Dauid es qui in sua misericordia miser uidetur, consecutus est sedem regni in secula (Macc. 2, 57).
[I] De primo notandum quod [sunt qui habent] quid nominis et quid rei, sunt qui habent solum quid nominis, non quid rei. Sunt sicut chymere et figmenta quibus nichil respondet in re ei quod figuratur in uoce. Modo uideamus si sunt alique chymere, aliqua figmenta in ecclesia Dei, certe qui habent quid nominis et non quid rei. Quicumque habent nomen sanctitatis et officii uel dignitatis et non habent rem conformem nomini : chymere sunt, in ecclesia Dei sunt multi tales chymere, Deus bene scit : ipse cognouit figmentum nostrum, Ps. (102, 14). Tu qui habes nomen Christiani, uideas si tu habes rem conformem nomini ; alioquin figmentum es, habens quid nominis et non quid rei. Quid enim prodest tibi uocari quod non es et nomen usurpare alienum ? Set si christianum te esse dilectas, que christianitatis sunt gere et merito tibi nomen christiani assume. Tu qui habes nomen scolaris, nomen sacerdotis, nomen religiosi, uideas si conformes rem nomini ; alioquin chymera es, habens quid nominis, non quid rei. Ambrosius 711 : « Quod sumus professi actione potius quam nomine demonstremus ut nomen congruat nomini et |34ra| actio respondeat nomini. Ne sit honor sublimis et uita procliuis, ne sit deifica professio et illicita actio, ne sit religiosus amictus et inreligiosus profectus, ne sit gradus excelsus et defectus excessus, ne faciem similemus columbinam et mentem habeamus caninam, ne professionem monstremus agninam et ferocitatem habeamus lupinam. » Ista sunt proprie chymere. Chymera est quoddam figmentum compositum ex diuersis partibus diuersorum animalium ita quod habet faciem ouinam et caudam lupinam, dentes caninos, pedes equinos et sic de partibus diuersorum animalium conficitur unum figmentum ; et in ueritate si sunt homines in mundo recte chymerati, illi sunt clerici. A quolibet statu hominum aliquid habent et tamen nullum statum tenent. Bernardus 712 : « Miror cuius ordinis sunt clerici nostri, aliud esse aliud uideri uolunt, in congregatione temporalium se habent ut layci, in apparatu nobili ut milites, in acquisitione reddituum ut clerici et tamen non laborant ut layci nec pugnant ut milites nec euangelizant ut clerici et cum utriusque ordinis esse cupiunt utrumque deserunt, utrumque confundunt. » Ecce bene chymericum. Figuratur optime status iste chymericus per illam statuam chymericam quam uidit Nabugodonosor, que habebat caput ex auro, pectus et bracchia de argento, porro uenter et femora ex ere, tibie autem ferree, pedum una pars erat ferrea quedam fictilis (Dan. 2, 32-33). Statua que speciem animalis habet et uita animali caret est status |34rb| ille qui nomen sanctitatis habet et uita sancta uel re sanctitatis caret. Unde Apoc. (3, 1) : nomen habes quod uiuas et mortuus es. Hoc est dictum : habes quid nominis et non quid rei. Ad propositum Jhesus interpretatur Saluator 713 . Non est aliud nomen sub celo datum hominibus in quo oportet saluos fieri, Act. 4 (12). Plures autem uocati sunt nomine Jhesu qui habuerunt quid nominis, set filius Dei utrumque habuit quid nominis et quid rei. Unde Mt. (1, 21) : uocabis nomen eius Jhesum ipse enim saluum faciet populum suum a peccatis eorum. Scito ergo quid nominis de eo debemus inquirere et inuestigare, quid rei debemus ab eo querere, quid conformet rem proprio nomini impendendo nobis salutis officium, ut dicamus : Jhesu preceptor miserere nostri (Luc. 17, 13). Sicut fecit cecus iste, statim cognito quid nominis, audito quod Jhesus Nazarenus transiret, clamare cepit : Jhesu fili Dauid miserere mei. Peto quod tu rem conformes proprio nomini illud quid rei, precognito quid nominis ignorabat et inuestigabat demoniacus ille qui dicit Mt. V et Luc. 4 (8, 28) : mihi et tibi Jhesu fili Dei altissimi.
[Division 2] Ubi demoniacus ille describit nomen Jhesu in quatuor ; dicit enim quod est nomen materie substantiuum, quid, collectiuum, mihi et tibi, uocatiuum, Jhesu, superlatiuum, fili Dei altissimi. Est, inquam, materie substantiuum ratione munditie purioris, collectiuum concordie et amoris, uocatiuum id est prouocatiuum misericordie largioris, superlatiuum eminentie celsioris.
[a] Circa primum notandum quod secundum |34va| grammaticos hec nomina quod, quid, cuius et talia secundum ueritatem sunt nomina set habent conditionem pronominis quia declinantur ut pronomina. Hoc premisso 714 patet tertium quod solum nomen Jhesu est uere quid : tu quid es, quia solum ipsum habet conditionem pronominis. Conditiones pronominis quantum ad nunc sunt due. Primo pronomen dicitur quia ponitur pro nomine. Secundo in hoc pronomen differt a nomine quia pronomen demonstratiuum, precipue prime uel secunde persone, significat meram substantiam ; nomen autem significat substantiam cum qualitate propria uel communi.
Primam conditionem habet solum nomen Jhesu quia pro nomine Jhesu quilibet debet se et sua ponere et debet se morti exponere, exemplo Apostoli, Act. 21 (13) : ego,inquit, non solum alligari set et mori paratus sum pro nomine Domini Jhesu. Gregorius 715 : « Trunccata sunt in comparatione Jhesu ea que patimur. » Ipse enim opprobria, irrisiones, alapas, sputa ceteraque multa sustinuit ; nos miseri uno sermone frangimur 716 , uno modico deicimur. Non sic apostoli : ymmo ibant gaudentes a conspectu concilii quoniam digni habiti sunt pro nomine Jhesu contumeliam parati (Act. 5, 41). Set heu hodie multi uolentes sibi facere nomen de nomine suo faciunt pronomen. Videbitis milites et multos homines qui raro uel numquam pro nomine Jhesu uellent aliquid pati set, ut faciant sibi nomen, exponunt se passim periculo mortis. Ista est magna fatuitas quod homo tot grauamina sustineat et tot periculis se exponat solum ut nomen habeat. Ecc. 24 (Eccli. 22, 17) : super plumbum quid grauabitur |34vb| et quod illud nomen quam fatuus. Super Mt. Crisostomus 717 : « O insipiens quid tibi prodest post mortem ista memoria, si ubi es torqueris, et ubi non es laudaris ? » Videbitis ex alia parte diuites multos qui pro nomine Jhesu uellent dare pauperibus duos obolos et non uerentur ponere et exponere omnia que habent solum ut nomen habeant. Unde est magna uanitas. Reliquit alienis diuitias suas (Ps. 48, 11). Sequitur (Ps. 48, 12) : uocauerunt nomina sua in terris. Bene dicit in terris quia nomina talium non sunt scripta in celis. Videbitis iterum subtiles clericos et ingeniosos qui totum tempus suum ponunt in studio quorumdam subtilium et inutilium ad salutem 718 ut nomen habeant, ut sint famati et nominati ; figurantur tales per filios Noe, de quibus dicitur in Gen. (11, 1) quod terra erat labii unius et sermonum eorumdem, tunc dixerunt ipsi (Gen. 11, 4) : uenite, edificemus nobis ciuitatem et turrim cuius culmen attingat ad celum et celebremus nomen nostrum. Quid factum est in edificio illius turris ? Confusum est labium uniuerse terre (Gen. 11, 9). Noe interpretatur requiescens 719 . Filii ergo Noe sunt uiri studiosi uacantes otio et quieti ibi, nolentes celebrare nomen suum, uolunt edificare turrim cuius culmen attingat ad celum. Quilibet uult ita alte loqui et subtiliter quod nullus attingat ad eum set in Ps. (72, 9) dicitur : posuerunt in celum os suum et lingua eorum transiuit in terra. Ex hoc sequitur confusio labiorum. Unde uenit ista con|35ra|fusio labiorum, ista confusio opinionum ? Iste uarius modus loquendi doctorum certe uenit ex hoc quod ubi unus dicit illud 720 quod alius dicit, tamen, ut faciat sibi nomen, inuenit alia uerba et non uult uti uerbis alterius. Et ideo bene dicitur in figura quod terra primo erat labii unius et sermonum eorumdem quia frequenter ubi est idem re quod uti et alii dicunt, adhuc diuersitas est in uoce et confusio labiorum. Non sic faciunt sancti uiri, ymmo de solo nomine Jhesu faciunt pronomen dicentes : non nobis Domine, non nobis set nomini tuo da gloriam (Ps. 113, 9). Sic patet quod solum Jhesu habet uere primam conditionem pronominis et ideo est uere quod uel quid pronomen. Quod nomen eius et quod nomen filii eius si nosti (Prou. 30, 4).
Adhuc nomen Jhesu habet secundam conditionem pronominis in hoc quod significat meram substantiam et non habens morbidum. Alia significant substantiam cum qualitate propria uel communi. Ubi sciendum quod culpa originalis que communis est toti humano generi et que a primo parente descendit in omnem posteritatem, doctores quidam theologi uocauerunt morbidam qualitatem. Nec mirum quia a qualitate dicitur quale et tale. Apostolus autem dicit (I Cor. 15, 48) : qualis terrenus, tales et terreni, quasi dicat : omnes sunt illa morbida qualitate infecti. Dicamus ergo cum eis quod qualitas communis est culpa originalis, qualitas propria actualis culpa. De hac qualitate propria loquens Anselmus 721 dicit : « Heu me qualem me fecisti ! In peccatis eram conceptus et natus, set absoluisti me Domine et ego peioribus sordidaui me. Reformasti |35rb| in me ymaginem tuam, et ego superinduxi odibilem ymaginem, heu, heu ! O tu cur non odi eius ymitationem, cuius sic horreo nomen ! » Modo excepto solo Jhesu numquam fuit homo aliquis qui habuit meram substantiam sine qualitate aliqua propria uel communi, sine culpa actuali uel originali. Unde Ps. (88, 48) : memorare que mea uerba, et sequitur (88, 49) : quis est homo qui uiuet et non uidebit mortem, quasi dicat : quis est homo habens meram substantiam et non habens morbidam qualitatem, quasi dicat : nullus. Prou. ult. (20, 9) : quis potest dicere mundum est cor meum et purus sum a peccato. Vere nullus nisi solus Jhesus qui utramque substantiam, et illam quam habet a patre et illam quam traxit a matre, habet sine omni qualitate propria uel communi in quo habet conditionem pronominis et ideo est uere tale quid, id est materie substantiuum commune munditie purioris, ut ipse possit dicere illud Ps. (72, 25) : quid mihi est in celo, quantum ad naturam diuinam que caret omni qualitate, omni actualitate. Et a te quid uolui super terram (Ps. 72, 25), quantum ad naturam humanam quam habet a matre, que etiam caret omni qualitate morbida originalis et actualis culpe, hoc de primo.
[b] Circa secundum notandum quod omnis res que non potest simul tota esse duorum quin oporteat portionem eius diminui, si alius habeat partem, ibi omnis, inquam, talis res est materia discordie et dissensionis inter eos. Propter hoc duo canes in rodendo unum os proiectum in aula numquam sunt concordes. Ista fuit causa discordie inter illas duas mulieres que pro infante uiuo |35va| contendebant coram Salomone ; quia enim infans uiuus non poterat esse utriusque totus, ideo petebat illa que mater eius non erat : nec mihi nec tibi sit diuidatur (III Reg. 3, 26). Per oppositum ergo res que potest esse communis duobus, neque oportet portionem eius diminui si alius habet partem, illud est inter eos causa discordie et amoris. Spiritualiter ossa proiecta in aula, propter que canes adinuicem sunt discordes, sunt diuitie et honores precipue et dignitates ecclesiastice. Ratio est quia quando os nullum est in aula uel quando ossa sunt totaliter arida, omni honore uacua, omni carne nudata, tunc sunt canes in pace sine omni rixa, set quando in aula proiciuntur ossa pinguia et carnosa, tunc commune ossium inter canes est pugna. Sic in primitiua ecclesia, antequam Constantinus proiceret ossa in aula, quando Petrus dicebat : argentum et aurum non est mihi (Act. 3, 6), non erat dissensio in ecclesia nec aliqua rixa, ymmo in multitudine credentium erat cor unum et anima una (Act. 4, 32). Ratio est quia tunc erat uere dicere : spiritus carnem et ossa non habet (Luc. 24, 39). Tunc erant uiri spirituales carnalia et corporalia non curantes. Adhuc hodie pro osse arido et pro misero beneficio non est dissensio. Communiter diceretur : lis est de paupere regno, set pro osse pingui et carnoso, pro uno grosso beneficio, est communiter discordia et dissensio. Et frequenter contingit quod duo canes diu rixantur in curia pro tali beneficio : ille qui scit se non habere ius ad hoc solum nititur ut alter qui ius habet totaliter excludatur, similis meretrici que ius in |35vb| puero non habebat. Ideo dicebat : nec mihi nec tibi sit set diuidatur (III Reg. 3, 26). Puto quod dyabolus seminator discordie, ut poneret discordiam in ecclesia, procurauit illa ossa in aula proici. Unde merito audita est uox Dauid : hodie effusum est uenenum in ecclesia Dei, et nota quod beneficia ecclesiastica optime dicuntur esse ossa. Ossa enim sunt sustamenta carnium. Sic de beneficiis ecclesiasticis, de quibus deberent pauperes sustentari, sustentantur carnales amici. Ps. (101, 6) : adhesit os meum carni mee. Ad litteram : illi qui prebendas et beneficia conferunt dant parentibus 722 , non pauperibus tamen melioribus. Jeronimus 723 : « Clericos illos contingit ecclesie beneficiis sustentari, quibus parentum et propinquorum nulli suffragantur. Qui autem bonis parentum et opibus sustentari possunt, si quod pauperum est accipiunt, sacrilegium incurrunt. » Idem dicit Jeronimus 724 alibi : « Qui de bonis suis sustentari potest, si accipit quod pauperum est, sacrilegium profecto committit, atque per abusionem talium iudicium sibi manducat et bibit. Eges et accipis, das potius quam accipis. » Quod dixi de diuitiis, idem est de honoribus. Si enim impendatur duobus et maior uel equalis fiat uni sicut alteri, reputat honorem suum in hoc diminui. Et ideo inter eos oritur dissensio et lis ista fuit causa dissensionis inter Saul et Dauid quia Saul audiuit dicentes in choro : Saul percussit mille et Dauid X milia (I Reg. 18, 7). Statim indignans ait (18, 8) : michi dederunt |36ra| mille et filio Persarum X milia. Propter hoc Paulus non querebat gloriam set contemptum mundi. Michi,inquit, absit gloriari nisi in cruce Domini nostri Jhesu etc. usque : et ego mundo et merito (Gal. 6, 14). Jhesus enim est talis conditionis quod potest haberi a duobus simul et a quolibet totus, et ideo nomen Jhesus non est diuisiuum discordie et dissensionis, set collectiuum concordie et amoris. Diuersus est Christus, absit, non est Deus dissensionis set pacis. Ideo dicitur quod est communis, mihi et tibi. Verum est quod quando filius Dei uel uerbum erat solum apud Deum quasi in sinu patris secretum, iuxta illud (Is. 24, 16) : secretum meum mihi secretum meum mihi, tunc erat discordia inter Deum et hominem quia nichil erat commune amborum. Nichil tibi et iusto illi erat (Matth. 27, 19). Nichil erat commune Deo et homini, set quando filius Dei factus homo, quando dictum est Marie : quid mihi et tibi mulier (Jo. 2, 4), quid, id est aliquid, est commune michi et tibi, quia idem filius Dei et hominis, tunc facta est pax hominibus bone uoluntatis (Luc. 2, 14). Modo ludus esset ualde male partitus inter me et te : si omnia mea essent communia tibi, tua autem essent propria tibi soli. Deus omnia sua opera et proprium filium suum fecit communia sibi et tibi qui proprio filio suo non pepercit set pro nobis omnibus tradidit illum, quomodo non etiam cum illo omnia nobis dedit (Rom. 8, 32). Ergo ludus est male partitus inter te et Deum si retines tibi aliquid proprium. Unde Augustinus 725 : « Dicit tibi Christus : da mihi ex eo quod tibi dedi. De meo quero : da et |36rb| redde. Habuisti me largitorem, fac me debitorem : habeam te feneratorem. Temporalia mihi das, eterna tibi restituam. Te ipsum tibi reddam, quando te mihi reddidero. » Sunt aliqui qui nolunt dare sua Christo pauperi quia timent porcionem bonorum suorum sibi diminui si Deus habeat partem ibi. Attendant illi ad illam pauperculam uiduam de Sarepta que, cum nihil 726 haberet nisi paululum farine in uase et modicum olei in lethico, dixit ei 727 Helyas : fac mihi inde primum subcinericium panem paruulum tibi et filio tuo facies postea (III Reg. 17, 13). Quod cum fecisset, ydria farine non defecit nec lethicus olei est minuetur etc. (III Reg. 17, 14). Spiritualiter oleum diuine misericordie non deficit illi qui bona sua communicat Christo pauperi. Quod uni ex minimis meis fratribus mihi fecistis (Mt. 25, 40). Unde Leo papa 728 : « Non timeamus inter opera misericordie terrenarum diminutionem facultatum, quia numquam miserendi efficacia deserit, in quo misercordia illa non deficit. » Iterum ludus adhuc est male partitus quando rex celorum sibi filium proprium et unicum dedit tibi et tu, uilissime rustice, habes tres uel quatuor filios nec uis unum dare Deo in religione. Deus pater dedit tibi filium suum speciosissimum forma pre filiis hominum et tu, miser, negas filium tuum scabiosum. Adhuc est maior abusio hodie quia non solum pater et mater retrahunt puerum ab ingressu religionis, ymmo etiam extranei qui nichil attinent sibi, |36va| similes illi meretrici que nichil habebat in puero et dicebat (III Reg. 3, 26) : nec michi nec tibi set diuidatur. Plus uolunt isti quod puer diuidatur, sic quod dyabolus habeat animam et corpus remaneat in mundo, quam totus puer dedicaretur Deo. Dicit Bernardus 729 : « Si quid religionis in corde nascitur, quicumque resistit, quicumque repugnat, plane cum Egyptiis paruulos Israel necare conatur, ymmo cum Herode nascentem prosequitur Saluatorem. » Ergo si uis facere ludum bene partitum inter te et Deum, da ei 730 non solum tua set te ipsum ut ipse possit ueraciter dicere tibi : fili tu semper mecum es et omnia mea tua sunt (Luc. 15, 31) et tua mea sunt et tu dicere possis : ego dilecto meo et dilectus meus mihi (Can. 6, 2) et ego illi. Ecce nomen collectiuum concordie et amoris.
[c] Circa tertium nota quod nomen Jhesu in uocatiuo ponitur propter duo, primo quia homo in casu necessario Jhesum inuocat, secundo quia Jhesus a casu peccati hominem reuocat.
De primo dicit Ps. (114, 3-4) : tribulationem et dolorem inueni et nomen Domini inuocaui. Significanter premittit tribulationem et dolorem quia antequam peccator inuocet nomen Jhesu, si debeat misericordiam consequi, debet precedere dolor contritionis. Ratio est : qui uocaret nomen pueri antequam in utero puer conceptus esset, nomen quidem uocatum esset, set non esset aliquid quod tali nomini responderet. De puero Christo dicitur quod uocatum est nomen eius Jhesus quod uocatum est antequam in utero conciperetur (Luc. 2, 21), set Jhesus interpretatur Saluator 731 . Ille concipit puerum Jhesum qui concipit in corde salubre propositum |36vb| cauendi scilicet sibi a peccatis. Nomen quidem uocatum est. Set res non respondet nomini quia qui sic inuocat non recipit effectum salutis ; peccatores enim Deus non audit (Jo. 9, 31). Unde talis uocatio magis prouocat ad iram quam ad misericordiam. Unde Gregorius 732 in Pastorali : « Talis requirendus est ad orandum, qui sit ydoneus ad placandum, quia cum hiis qui displicet ad intercedendum mittitur, irati etc. » Et ideo prius debet concipi puer Jhesus quam uocari. Luc. primo (31) : concipies et paries filium et uocabis nomen eius Jhesum. Dicit : concipies et paries, quia non sufficit concipere bonum propositum nisi homo pariat per effectum. Mirabilis est excusatio multorum qui non pariunt bonum propositum quod conceperunt set faciunt abortiuum. Principalis causa quare mulier procurat abortiuum est uerecundia hominum. Si ita ueniret ad noticiam hominum quotienscumque parit abortiuum sicut quando parit fetum uiuum, ipsa incomparabiliter libenter pareret fetum uiuum quam abortiuum. Multi concipiunt bonum propositum et tamen non pariunt, dicunt quod dimittunt propter uerecundiam hominum et tamen non uerecundantur parere abortiuum, non uerecundantur peccare et pessime agere. Quamuis deueniat ad noticiam hominum, non uerecundantur puplice peccare et uerecundantur puplice penitere. Dicit ergo : concipies et paries filium et uocabis nomen eius Jhesum (Luc. 1, 31). Nomen Jhesu sic uocatum est per uocatiuum prouocatiuum misericordie largioris. Ysa. (59, 2) : tunc uocabis et Dominus exaudiet, |37ra| clamabis et dicet ecce assum ; quia misericors sum Dominus Deus tuus (Deut. 4, 31).
Secundo Jhesus hominem reuocat a casu peccati. Prima ad Cor. primo (26) : uidete uocationem nostram fratres ad quem statum uocati estis. Parum autem fidelis Deus per quem uocati estis in societate filii eius Jhesu Christi Domini nostri (I Cor. 1, 9). Set heu ipse dicit (Prou. 1, 24) : uocaui et renuistis. Nota : dicit glosa super illo uerbo Jo. (Ps. 57, 6) : exaudiet uocem incantantiuum incantantis sapienter, id est Christi et apostolorum. Aspis 733 quidem serpens aurem unam terre affigit et aliam cauda obstruit ut non audiat uocem incantantis. Sic spiritualiter si uox Christi incantantis aurem cordis nostri id est presenti delectationi affixam, si uis perfectus esse, uade et uende etc. (Matth. 19, 21). Statim abiecit se tristitia seculi. Nam de illo iuuene cui uerba ista dicta sunt, dicitur in Luca (Matth. 19, 22) quod abiit tristis. Si autem aurem cauda, id est caterua parentum, obstructam percussiat uox Christi incantantis, [Matth.] 2 d (19, 29) : qui relinquerit patrem aut matrem etc., statim obiecit se fauor mundi. Allegat enim illud (Matth. 8, 21) : dimitte me primum sepelire patrem meum. Amoueas ab aure cordis hoc duplex obstaculum, amorem terrenorum, amorem parentum carnalium, et uox Christi uocantis te ad statum religionis uel penitentie dulciter sonabit in auribus tuis, Can. (2, 14) : sonet uox tua in auribus uox enim tua dulcis etc. Bernardus 734 super Cant. (2, 14) : « Gemina dulcedo in pectore Domini Jhesu, longanimitas in ex|37rb|spectando, facilitas in donando. Nomen Jhesu quam carum, quam uile ! Vile, set salubre. Si uile non esset, mihi non effunderetur ; si salubre non esset, me non lucraretur. Jhesus mel in ore, iubilus in corde. »
[d] De quarto nota quod non est in mundo cantor aliqui, quantumcumque habeat altum tonum, qui incipiendo ab ultima nota de grauamento posset continue ascendendo attingere ad ultimam notam et suppremam de la sol, quando bis uel ter deficeret in medio, unde qui uult ab infima nota attingere ad suppremam oportet frequenter uocem reflectere et basse resumere. Nota : altissima et supprema superans omnem notam est noticia Jhesu Christi : hec est uita eterna ut cognoscant te solum uerum et quem misisti Jhesum Christum, Luc. (Jo. 17, 3). Vocabitur Altissimi filius. Ad attingendum istam notam cantor quilibet debet niti, dicente Ps. (12, 6) : cantabo Domino qui bona tribuit mihi et psallam nomini tuo altissime. Set quia in uita ista non possumus ad uitam illam altissimam attingere nisi incipiendo ad inferioribus notis, ad Dei noticiam non deuenimus nisi ex creaturis, inde est quod nullus, quantumcumque habeat altum tonum, id est acutum ingenium, bene potest ad notam illam attingere, nisi deflectat ad yma tonum suum, nisi in obsequium fidei captiuet intellectum suum. Aliqui uolentes ad hoc eleuare ingenium suum, credentes proprio ingenio adhuc attingere, turpiter deficiunt, similes illi Lucifero qui dicebat (Is. 14, 12-14) |37va| : in celum conscendam, super astra Dei exaltabo solium meum, similis ero Altissimo, cui dicitur ibidem : quomodo cecidisti etc. Unde illi istam notam melius attingunt qui frequenter basse resumunt qui bassa et humilia de se sentiunt. Confiteor tibi Domine pater celi et terre quod abscondisti a sapientibus et prudentibus et reuelasti ea paruulis, Luc. X (21). Numquam Anselmus, numquam quicumque magnus philosophus ita alte intonuit sicut fecit Johannes piscator et indoctus de quo dicitur quod, « si altius intonasset, totus mundus capere non potuisset 735 . » Augustinus 736 : « Cum ad illam summam terrenitatem ascendimus, nichil melius puto quam omnem humanum ingenium simul omnem linguam tacere », omnem intellectum captiuare in obsequium Christi (II Cor. 10, 5). Subdit : cum hoc Paulus docuit qui cum audisset archana uerba, dixit : non licet homini loqui (II Cor. 12, 4). Sententia est : et si non sint uerba, est ergo nomen Christi Jhesu nomen super lacrimam eminentie celsioris. Phil. II (9-11) : exaltauit illum et dedit illi nomen quod est super omne nomen, ut in nomine Jhesu omne genu flectat celestium et terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur quia Dominus Jhesus in gloria est Dei patris. Ad quam etc.
facie] facere P.
Manipulus florum, Misericordia AD (Crisostomus super Mattheum).
etiam] et P.
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 138.
Manipulus florum, Clericus H (Bernardus super illud Psalmi : in labore hominum non sunt, ideo non flagellabuntur).
Manipulus florum, Tribulatio AC (Gregorius in quadam homelia).
Jhesum] Jhesus P.
Manipulus florum, Prelatio H (Ambrosius in suo pastorali).
Manipulus florum, Clericus G (Bernardus libro 3 de consideratione ad Eugenium) ; Bernardus Clareuallensis, De consideratione, III, 20 (SBO, III, p. 447).
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 76.
premisso] preuisso P.
Non inueni.
frangimur] frangamur P.
Manipulus florum, Gloria mala siue uana X (Crisostomus super Matthaeum).
salutem] ad quid add. P.
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 157.
illud] re add. P.
Anselmus Cantuariensis, Meditationes et orationes, oratio 8 (F.S. Schmitt, 1946, p. 26).
parentibus] pauperibus P.
Manipulus florum, Clericus D (Hieronymus in epistula ad Damasum papam) ; Decretum Gratiani, II, causa 1, quaest. 2, c. 6, (E. Friedberg, 1879, p. 409).
Manipulus florum, Clericus E (Hieronymus in alia epistula) ; Decretum Gratiani, II, causa 1, quaest. 2, c. 6 (E. Friedberg, 1879, p. 409).
Manipulus florum, Elemosina H (Augustinus de uerbis Domini sermone 25) ; Augustinus Hipponensis, Sermones, 123, 5 (PL 38, 686).
nihil] non P.
ei] sibi P.
Leo Magnus, Tractatus septem et nonaginta, 42 (A. Chavasse, SL 138A, 1973, p. 241).
Manipulus florum, Religio AG (Bernardus in quodam sermone) ; Bernardus Clareuallensis, Sermones in Epiphania Domini, 3, 3 (SBO, IV, p. 306).
ei] sibi P.
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 76.
Manipulus florum, Oratio AO (Gregorius in pastorali) ; Gregorius Magnus, Regula pastoralis, I, 10 (B. Judic et al., SChr 381, 1992, p. 164).
Exemplum 3.
Manipulus florum, Christus T (Bernardus super Cantica) ; Bernardus Clareuallensis, Sermones super Cantica Canticorum, 9, 5 (SBO, I, p. 45) et 15, 4 (SBO, I, p. 85).
Petrus Damiani, Sermones, sermo 1 in Epiphania Domini (PL 144, 509D).
Non inueni.