Sermon 15

Troisième dimanche de Carême.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 37va-39vb ; Bruges, Bibl. mun. 263, f. 62rb-64ra ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 180v-181r.
Plan :
Prothème – Usage des membres et des sens. La parole du prédicateur.
Thème – La conscience est le temple de Dieu. Elle a deux portes : la volonté et la parole.
I – La puissance de Dieu sur la conscience humaine. Trois signes en sont la manifestation : la contrition, la confession, la satisfaction.
F. 37va : Cum eiecisset demonium locutus est mutus (Luc. 11, 14).

[Prothème] Sapientia aperuit os mutorum, Sap. IIII (10, 21). Propter hoc habemus in corpore uno multa membra quia diuersa membra diuersos actus habent ut unum alteri obsequatur. Oculi seruiunt corpori de voyr, aures de oyer, nares de odourer, manus de laborer, set os uel lingua secundum philosophum seruit de duobus, de parler et de savourer. Modo |37vb| sic est quod os uel lingua non potest facere ista duo simul, uidelicet loqui saporando uel saporare loquendo, ymmo sapor impedit loquelam et econtrario. Iterum talis habet bonum os ad bene loquendum qui non habet bonum ad bene saporandum. Econtrario mutus quandoque bene saporat, unde hoc certe quia sapor et loquela sunt duo diuersa. Si essent idem, tunc os saporaret loquendo et loqueretur saporando et qui melius saporaret melius loqueretur et sic sapor faceret mutos loqui. Spiritualiter Apostolus comparat quasi quoddam corpus spirituale corpori naturali in quo sunt multa membra et unum solum caput : in uno corpore multa membra habemus (Rom. 12, 4). Omnia autem membra non eumdem actum habent etc. Manus corporis ecclesie sunt illi qui tenent uitam actiuam qui entendunt a laborer ⁷³⁷ , oculi qui [tenent] uitam contemplatiuam qui entendunt a Dieu prier, aures sunt confessores set os uel lingua proprie sunt predicatores. Set in hoc differt lingua uel os spirituale autem corpori quia loquitur saporando et saporat loquendo. Nec predicator bene loquitur nisi loquela sua sapiat auditoribus. Unde hoc certe quia uerbum Dei quod predicator proponit et cibus in quo anima saporem inuenit sunt idem. Ps. (118, 103) : quam dulcia faucibus meis eloquia etc. Dicunt etiam doctores quod uerbum in diuinis est sapientia patris. Fons sapientie uerbum Dei in excelsis (Eccli. 1, 5). Ergo quia sapor et uerbum idem sunt, sapor loquelam non impedit, ymmo sapor facit mutos |38ra| loqui, sapientia aperuit os mutorum (Sap. 10, 21) etc. Unde qui melius sapit melius loquitur. Set nota quod licet mediante ore uel lingua homo inueniat saporem in cibo, os tamen uel lingua non dant cibo saporem set coquus qui cibum parat. Parasti in dulcedine tua pauperi Deus (Ps. 67, 11). Ideo Jacobus in canonica sua, capitulo I (5) : si quis uestrum indiget sapientia postulet a Deo qui dat. Ut ergo uerbum meum uobis sapiat, recurramus ad Deum qui dicit : ego dabo uobis os et sapientiam, Luce. XXI (15) etc.

[Thème] Cum eiecisset demonium etc. Nullus potest domum ingredi uel exire quamdiu ostia omnia clausa tenentur. Verum est : si essent plura ostia quorum unum solum esset apertum et alia clausa, per illud apertum posset homo ingredi uel exire sine aperitione aliorum. Set si essent solum duo ostia in domo sic tenentia se mutuo quod unum aliud aperiret nec unum posset sine alio aperiri, nullus posset primum ostium ingredi uel egredi quin oporteret necessario aliud aperiri. IIII Reg. VI (34) dicitur quod in introitu templi ostium duplex erat et inuicem se tenens aperiebatur. Templum Dei est domus consciencie : templum Dei sanctum est quod estis uos (I Cor. 3, 17). In hoc templo est duplex ostium.

Primum uoluntas, quod sic patet : cetere partes domus situate sunt immobiliter in determinatis locis, set ostium mutatur frequenter : aperitur et clauditur sicut a ianitore ducitur. In domo anime sunt multe partes (Jo. 14, 2) : in domo Patris mei mansiones multe sunt |38rb|. Inter omnes mutabilior est uoluntas. Alie uires habent determinatos situs in corpore sicut uirtus uisiua in oculis, auditiua in auribus, ymaginatiua in capite, set uoluntas nullam partem corporis sibi determinat. Iterum nullam stabilitatem habet set aperitur et clauditur sicut a ianitore ducitur. Ratio est portarius qui claudit et nemo aperit, aperit et nemo claudit. Iterum sicut domum nullus intrat nisi per ostium, ita dyabolus domum consciencie intrare non potest nisi per consensum uoluntatis. Ergo est uoluntas ostium. Ad illud ostium frequenter pulsat dyabolus iuxta illud : sto ad ostium et pulso (Apoc. 3, 20).

Secundum ostium cordis est os. Que enim de ore exeunt de corde prodeunt (Mt. 15, 18). Ista duo ostia ita tenent se inuicem quod unum aperit et claudit aliud. Os enim aperitur ad loquendum et clauditur ad tacendum secundum imperium uoluntatis et ideo impossibile est dyabolum eici de domo consciencie per ostium uoluntatis, nisi aperiatur in confessione ostium cordis. Unde non est contritio perfecta que demonium eiciat, nisi confessio habeatur in uoto. Propter hoc dyabolus, quando intrauit domum consciencie, uidens quod expelli non poterit nisi ambo ostia sint aperta, claudit utrumque : est in uobis qui claudit ostia et incendat altare meum, Malachie primo (10). Primum ostium scilicet uoluntatem firmat sera obstinationis, secundum scilicet os claudit metu confusionis. Vis ergo demonium eicere ? Oportet utrumque ostium aperire. Hoc fuit demonstratum in |38va| euangelio hodierno ubi narratur quod demoniacus ille qui diu habuit demonium in corpore continue fuit mutus. Dyabolus tenebat ostium oris clausum : erat enim Jhesus eiciens demonium et illud erat mutum (Luc. 11, 14). Set cum eiecisset demonium, ostium fuit apertum, tunc enim locutus est mutus. Notantur tria : in curatione enim demoniaci uel peccatoris habentis demonium, primo Dieu demonstre sa puissaunce, cum eiecisset demonium, le pecheur reconoit sa deliveraunce, locutus est, il recorde sa desevaunce, mutus.

[I] De primo nota quod quando curia pape mutatur de loco ad locum, de una ciuitate ad aliam, frequenter in retinendo hospicia magnatum est magna contentio grant escrit. Si aliquis potens ueniat ad hospicium unum, primo reputat ius se habere in eo ; si autem potentior eo superuenerit qui possit ostendere se esse potioris iuris, in hospicio illo statim signum uel uexillum secundi domini ponitur ante domum ad insinuandum quod nomine suo uel in manu sua retenta est domus illa. Primus expellitur, secundus recipitur. Spiritualiter domus uel hospicium consciencie numquam est uacuum : uel Deus uel dyabolus hospitatus est ibi. Modo inter istos est controuersia : dyabolus dicit se habere ius in domo anime quia sibi per peccatum impingnorata set Christus ⁷³⁸ respondet se esse potioris iuris quia per eum redempta. Vis eicere dyabolum ? Ponas signum domini secundi Christi scilicet sacramentum penitentie sacre rei. Signum illud est signum quod debet poni ad insinuandum quod dyabolus eiectus est de hospicio consciencie |38vb| et Christus hospitatus est ibi. I Reg. X (7) : quando eueniunt hec omnia signa tibi Dominus tecum est. Signa dicit in plurali quia in penitentia sunt tres partes, contritio, confessio, satisfactio. Set sunt tria signa per que insinuatur quod domus anime in nomine Christi sit retenta, que tibi Saluator enumerat ibi cum dicit (Marc. 16, 17-18) : signa eos qui crediderunt hec sequentur in nomine meo demonia eicient linguis loquentur, serpentes tollant.

Primum signum est lacrimosa contritio que notatur cum dicit : in nomine meo demonia eicient. Vulgo dicitur quod tria sunt que eiciunt hominem de domo propria : fumus, stillicidium et mulier litigiosa. Prou. XXVII (19, 13) : tecta iugiter perstillancia et mulier litigiosa comparantur. Mulier uel uxor quam desponsat dyabolus, est consciencia peccatoris ; consensus in peccatum causat matrimonium illud litigiosum, ergo mulieris est remorsus consciencie cum tali consciencia tediosa non libenter habitat dyabolus, eice derisorem et exibit cum eo iurgium, Prou. XXII (10). Fumus cordis est suspicium contritionis, stillicidium lacrimose deuotionis. Hunc fumum et hunc stillicidium numquam potuit pati dyabolus quia ipse numquam confiteri potuit. Figura ad hoc Tob. VI ubi legitur de iuuene Tobia qui proficiscebatur cum angelo in terram illam in qua deberet uxorari, inuenit in uia piscem de quo tulit intestina et cum quereret ab angelo ad quid hoc ualeret, respondit (Tob. 6, 8) : cordis eius particulam si super carbones ponas fumus eius extricat omne genus demoniorum, et nota quod dyabolus in illam mulierem |39ra| tantam potestatem habuerat quod iam occiderat ei VII uiros. Per hanc mulierem intelligo conscienciam VII uiciis mortalibus intentam. Vis ab ea potestatem dyaboli expellere ? Cordis particulam etc. Fumus eius etc. Est ergo primum signum lacrimosa contritio, id est signum Caym quod interpretatur lamentatio ⁷³⁹ . De quo in Gen. (4, 15) dicitur quod posuit Dominus signum in Caym, ad litteram tremorem. In tremore sunt duo motus contrarii, unus superior et alius inferior. Sic ad contritionem mouetur aliquis ex duobus : ex timore Gehenne, ille est motus superior. Pete tibi signum a Domino Deo tuo in profundum inferni siue in excelsum superiori (Is. 7, 11), sine quo non est tremor contritionis perfectus. Expone totum.

Secundum signum est confessio. Linguis loquentur nouis (Marc. 16, 17). Primum signum quo excitantur religiosi ad surgendum de lectis est signum horologii : facto illo signo nullus debet remanere in lecto. Horologium autem non in omni hora cantat set horis determinatis, quod ideo est quia in horologio est una rota que continue uoluitur in que sunt multa puncta que continue pretereunt unum post aliud. Modo non ⁷⁴⁰ in quolibet puncto cadit horologium, set sunt aliqua determinata puncta que pertransiri non possunt quin horologium cadat, et tunc ⁷⁴¹ necesse est quod cantet, alias non. Spiritualiter horologium cordis est lingua oris. Illud horologium, quando cantat in confessione, inquietat, non permittit iacere dyabolum in lecto consciencie, signum ergo horologii est confessio lingue uel oris. Itaque lingue in signum sunt, prima ad Cor. (14, 22). Iterum nota quod non est necesse horologium |39rb| illud semper cantare, in omni casu non est necesse confiteri. Per rotam que est intus in horologio que circulariter uoluitur, quia figura rotunda perfectissima est et motus circularis regula omnium aliorum motuum, intelligo regulam quamdam menti humane naturaliter impressam, per quam potest se et debet regere et dirigere in omnibus factis suis. In hac uita ⁷⁴² sunt multa puncta que seruare debemus et tamen frequenter ea preterimus, inter que sunt decem puncta determinate figurata, que sine casu preteriri non possunt, scilicet decem precepta Decalogi que pretereundo cadit homo de statu gratie in lutum culpe. Cecidit Babilon et facta est habitatio demoniorum, Apo. XVIII (2). Et ideo talia sunt de necessitate confessionis, alia non. Hoc est mente cantare horologium. Dilata. Illud est signum Ezechias de quo in IIII Reg. X (20, 8) : dixit Ezechias ad Sisaram quod erit signum quod Dominus me sanabit. In Ysa. (IV Reg. 20, 9) : hoc erit signum eius ut ostendat umbra X lineis aut reuertatur totidem gradibus etc. Hoc fuit factum in horologio Achab : tunc ascendit umbra X lineis quando peccator umbrosus, proiecto post tergum sole iustitie, decem precepta legis transgreditur, set tunc reuertitur in horologio totidem gradibus quando eodem ordine quo culpam commisit eam confitetur.

Tertium signum est satisfactio cuius partes sunt oratio, ieiunium et elemosina. Serpentes tollant. Dicitur de quodam aspide quod scilicet propter carmen incantatoris eicitur de cauerna sua seu |39va| exire compellitur. Quia ergo umbram diligit, non uult ad lucem uenire ut non audiat uocem incantantis, unam aurem terre affigit et aliam cauda obstruit. Ps. (57, 5) : furor illis secundum similitudinem serpentis. Sic serpens antiquus dyabolus de cauerna consciencie eicitur carmine deuote orationis. Hoc genus demoniorum non potest eici nisi in oratione (Marc. 9, 28) etc. Set carmen ⁷⁴³ orationis non potest incantare serpentem nisi aures cordis sint aperte et intente hiis que ore dicuntur. Habent autem aliqui aurem cordis affixam terrene cupiditati, aliqui cauda propria obturatam, id est delectationem sensualitatis, et illi carmen orationis quod ore cantant ⁷⁴⁴ , aure cordis non percipiunt, ideo serpentes non incantantur. Dilata. Mittam in uos serpentes pessimos quibus non erit incantatio (Jer. 8, 17). Ille due aures aperiuntur, prima per elemosinas, secunda per ieiunium. Per primum fit destructio terrene substantie, per secundum maceratio carnis proprie ; est ergo tertium signum, satisfactio, cuius partes sunt ieiunium, elemosina et oratio. Illud est signum de quo, Num. XXI (8), dictum est Moysi : fac serpentem eneum et pone eum pro signo qui percussus a serpente aspexerit eum uiuet. Christusmet comparat se serpenti eneo. Sicut Moyses exaltauit serpentem in deserto etc. (Jo. 3, 14). Ratio est quia serpens eneus similitudinem et figuram serpentis habet set uenenum non habet. Sic Christus uenit in similitudinem carnis peccati, qui tamen peccatum non fecit nec inuentus est dolus in ore eius (I Pe. 2, 22). Ille serpens in cruce exaltatus fuit et |39vb| positus in signum cui contradicetur ad quid ut qui percussus a serpente aspexerit eum per deuotam orationem uiuat (Num. 21, 8). Si ergo signum sacrum sacramentum penitentie illa tria complectens, contritionem, confessionem, satisfactionem, figuratum fuit per signum Jone prophete qui fuit tribus diebus in uentre ceti (Matth. 12, 40) et sic saluatus fuit ⁷⁴⁵ .