Troisième dimanche de Carême.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 39vb-42vb ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 180v.
Plan :
Prothème – Les soins à apporter à un cheval.
Thème – Les différents rythmes de marche du cheval. L’homme s’appuie sur deux pieds : l’amour de Dieu et l’amour du monde. La charité libère les pieds entravés.
I – Elle réveille ceux qui sombrent dans l’oisiveté.
Division 2 (Eze. 1, 7) : les éléments qui guident la course du chrétien :
aller droit devant
la sécurité
la stabilité
la nécessité
F. 39vb : Ambulate in dilectione (Eph. 5, 2).
[Prothème] Quamuis non deceat domicellum habere palefridum ambulantem talem qualem habet miles dominus suus, quin potius equum uel cursorem troctantem [habeat], consuetum est tunc, quando milites domini temporales de palefridis descendunt, quod domicelli famuli pedissequi palefridos magistrorum ascendunt, unde in Ecclesiastico (Ecce. 10, 7) dicitur : uidi seruos in equis et principes quasi seruos ambulantes super terram. Primum autem quod facit famulus, postquam palefridum domini sui ascendit, est ducere eum ad aquam. Post potum deducit eum aliquantulum et tandem reducit eum ad stabulum et pabulum. Hoc ideo dixi quia magister hodie mane tamquam priuilegium dicens quem decebat habere palefridum delicate et suauiter ambulantem, id est thema proposita : ambulate etc., ego autem sum famulus pedissecus, qui postea habeo deducere eumdem palefridum thema ab eo iam deductum. Si ergo uolo facere consuetudinem, primum quod debeo facere est ire ad aquam, non quidem ad aquam fluminis set ad aquam gratie et sapientie salutaris ; nec uideo quomodo possim |40ra| melius recurrere ad habundandum aquam habundanciam quam ad mare matrem aquarum, ad Mariam matrem gratiarum, unde in Gen. (1, 10) dicitur : congregationes aquarum appellauit Maria. Per aquam ergo gratie habenda appellemus Mariam etc.
[Thème] Ambulate etc. Hec est differentia inter equum ambulantem et equum currentem, quia equus ambulans ordinate mouet pedes suos unum post alterum, preponens sinistro dextrum. Equus currens simul mouet utrumque nec seruat ordinem illum. Equi igitur, qui consueuit currere uel troctare, ut ambulare addiscat, ligantur pedes cum duplici fune, ita quod uno fune ligantur pedes dextri, alio pedes sinistri ; nec dexter funis sine sinistro nec sinister sufficit sine dextro. Illi duo funes cogunt equum ambulare quia cogunt eum pedes ordinate mouere unum ante alium, dextrum ante sinistrum. Secundum beatum Augustinum 746 , « pedes equi nostri sunt affectus animi ». « Pes meus, amor meus 747 »etc. Illorum pedum quidam sunt dextri, alii sinistri. Pes dexter est amor Dei, pes sinister amor mundi uel sui. Iste ergo recte ambulat, non currit, non troctat, qui pedes affectionum sic ordinat quod semper pedem dextrum, amorem Dei, preponit pedi sinistro, amori sui uel cuiusque alterius rei. Ita direxerat gressum suum sapiens qui dicebat : ambulauit pes meus etc. Ecc. V (Ecci. 51, 20), sed equi illi qui hunc ordinem preposcerant preponentes pedem sinistrum, amorem sui uel mundi, pedi dextro, id est amori Dei, |40rb| non ambulant in uia Dei, sed currunt in deuium peccati. Non enim qui operantur iniquitatem etc., Ps. (118, 3). In Prou. (1, 15-16) : fili mi, ne ambules cum eis, prohibe pedem tuum a semitis eorum ; pedes enim eorum ad malum currunt. Bene dicit Ne ambule cum eis. Tota die inuenitur equus qui cum ambulantibus ambulat ; quando autem solus est uel cum troctantibus, troctat. Sic continue inuenitur homo qui cum bonis bonus efficitur ; quando autem solus est uel cum malis, deterioratur. Ideo dicit Cato 748 : « Cum bonis ambula ». Et quia pedes nostri tardi sunt ad ambulandum in uia Dei, praui ad currendum in deuium peccati, Sap. (15, 15) : pedes eorum pigri ad ambulandum, ideo, ut dicamus ambulare, ut cogamus pedes affectionum ordinate uel debite ordinate, ligauit Deus pedes nostros duplici fune. Funes duo quorum pedes nostri sunt ligati sunt duo precepta caritatis : funus dexter est de dilectione Dei, sinister preceptum de dilectione proximi. Isti duo funes sic se habent quod nec sinister sufficit sine dextro, dilectio proximi sine dilectione Dei, nec dexter est possibile sine sinistro. Qui enim non diligit fratrem suum quem uidet etc., prima Io. (4, 20). Isti duo funes cogunt nos ambulare, quia cogunt nos pedem dextrum sinistro preponere, Deum ante omnia diligere. Unde Augustinus 749 , in Speculo : « Ante omnia diligamus Deum » etc. Isti duo funes figurati fuerunt in libro Iudicum (15, 13), ubi dicitur quod ligauerunt Sampsionem duobus nouis funibus sed delendum est quod ibi subdicitur in figura, et hoc uerificatur |40va| in re, quod sicut ad ardorem solent ligna consumi, ita uincula quibus ligatus erat dissipata sunt et soluta, hoc propter ardorem ignis luxurie qui est ignis usque ad consumptionem deuorans, propter ardorem ignis auaricie qui est ignis qui numquam dicit : Sufficit. Dissipata sunt et soluta uincula caritatis, quod deplorat Dominus per Ieremiam (10, 20) qui dicit : tabernaculum meum uastatum est, omnes funiculi mei dirupti sunt et filii mei non subsistunt. Hoc duplici fune, scilicet dilectione Dei et proximi, monet Apostolus ligari nolentes ambulare in uia Dei : ambulate,inquit, in dilectione. Ubi notantur tria in quibus deseruiunt nobis funiculi caritatis. Cum flagello enim de funiculis uel funibus auriga percutit et excitat equum pigritantem, retrahit et reuocat equum deuiantem, tangit et copulat equum et bouem arantem. Sic recte funiculis caritatis quasi quodam flagello excitantur torpentes ab otio : ambulate ; reuocantur errantes a deuio : ambulate in, non extra ; copulantur currentes in stadio : ambulate in dilectione.
[I] De primo nota quod auriga uolens excitare ad motum currum uel aratrum otiosum flagellat et stimulat, non quidem aratrum set animal aratro copulatum : qui tenet aratrum stimulo boues agitat, Ecci. 34 (38, 26). Stimulato et excitato animali necesse est aratrum excitari. Set e contra qui solum aratrum stimularet, nec animal nec aratrum excitaret. |40vb| Saluator noster in Luca comparat laborem penitentie [et] exercitum boni operis, labori et exercitio aratri : nemo mittens manum ad aratrum etc. (Luc. 9, 62). Aratrum igitur otiosum, quod isto tempore precipue debet excitari ad laborem penitentie, ad exercitum operis boni et meritorii, est cor humanum ; animal aratro copulatum est animus uel spiritus corpori unitus. Sicut enim impossibile est aratrum excitari ad motum, non excitato prius animali trahente, ita impossibile est corpus excitari in quocumque meritorio opere nisi spiritu uel animo consentiente et uolente. Non enim secundum carnem sed secundum spiritum ambulemus, Ro. X (8, 4). Aratrum nostrum, caro nostra, stimulatur frequenter. Datus est mihi stimulus carnis mee set stimuli carnis non excitant ab otio, quin potius ad otium prouocent 750 . In requie sua stimulabitur in Ecclesiastico (20, 23). Ergo animum oportet stimulare 751 . Et quis est stimulus quo debet excitari noster animus? Amor diuinus, ex quo animus pungitur aculeo diuini amoris, necessarium est aratrum et animal, totum hominem excitari ad motum bone operationis. Ita dicit Augustinus 752 : « Amor Dei nescit esse otiosus. Operatur enim magna si est. Si autem operari renuit, amor non est. » Est ergo stimulus uel flagellum quo torpentes ab otio [excitantur]. Hoc stimulo diuini amoris, qui est recte stimulus Spiritus Sancti, agitabantur illa animalia, de quibus loquitur Ezechiel (1, 12) in figura Dauid quod ubi erat impetus spiritus illuc gradiebantur. Sequitur (Ez. 1, 19) quod : cum ambularent animalia, ambu|41ra|labant pariter et rote iuxta ea. Ecce quomodo excitato animali necesse est currum uel aratrum excitari. De animalibus istis Eze. 4° (1, 7) dicit primo quod pedes eorum pedes erant recti, secundo (Ez. 1, 12) quod unumquodque coram facie sua ambulabat, tertio (Ez. 1, 17) quod non reuertebantur cum ambularent, quarto (Ez. 1, 19) quod cum ambularent animalia ambulant pariter et rote iuxta ea.
Propter expositionem figure, sciendum primo quid signant animalia et quid rote. Quod Ezechiel uocat hic animalia, uocat in secundo capitulo cherubim quod interpretatur plenitudo scientie 753 . Ista ergo animalia Dei sunt clerici qui uigent acumine sensus et sciencie et sunt ad obsequia Dei spiritualiter deputati, ut dicat quilibet cum asina Balaam (Num. 22, 30) : nonne animal tuum sum. Videtur mihi quod qualis est distinctio animalium, talis est distinctio clericorum. Dicit philosophus 754 quod « animalia quedam sunt perfecta, quedam imperfecta ». Imperfecta animalia habent alimentum coniunctum. Ideo non mouentur ad distans motu progressiuo set mouentur solum motu dilatationis et contritionis. Animalia perfecta querunt alimentum remotum et mouentur ad distans motu progressiuo. Per alimentum coniunctum, intelligo beneficium ecclesiasticum officio clericali annexum ; ad litteram, in beneficio ecclesiastico non habent clerici nisi uictum suum : habentes alimenta et quibus tegamur (I Tim. 6, 8) ; hiis contenti sumus. Olim autem animalia Dei clerici non habebant uictum coniunctum set mendicabant sibi uictum et tunc erant animalia Dei perfecta, mouebantur motu progressiuo proficientes semper et tunc ambulantibus animalibus etc. Rote que subsunt currui, id est cure uiri |41rb| ecclesiastici, ibi ambulabant iuxta animalia, imitantur clericorum exempla, set hodie habent animalia Dei alimentum coniunctum, beneficium beneficio annexum. Et quid secutum est ? Facta sunt animalia imperfecta. Ideo non mouentur motu progressiuo, dimiserunt spiritualem perfectum et mouentur motu dilatationis et contritionis, solum si sunt hodie homines in mundo qui dilatant 755 se in pompis, honoribus et diuitiis. Illi sunt clerici, illi ambulant in latitudine. Ambulant in magnis et mirabilibus super me (Ps. 130, 1). « Dilatant philacteria sua et magnificant fimbrias 756 . » Iterum mouentur motu restrictionis, restringunt se in elemosinis plus quam faciunt layci. Unde rote pauperes qui uoluuntur in rota fortune, hodie fortissime murmurant contra eos quia non unguntur ab eis unguento misericordie et compassionis et hanc eamdem differentiam uideo adhuc inter clericos nostri temporis. Videbitis pauperes scolares qui non habent alimentum coniunctum, non habent adhuc aliquod beneficium : ipsi mouentur motu progressiuo, proficiunt in deuotione et studio, optimi sunt. Quando habent alimentum coniunctum, promouentur ad aliquod pingue beneficium, ipsi dimittunt motum progressiuum, spiritualem profectum, et mouentur motu dilatationis et constrictionis. Illuc supra habemus. Ergo animalia pusilla cum magnis (Ps. 103, 25), perfecta imperfectis. De motu istorum animalium Eze. 4 (1, 7) dicit primo quod debent excludere obliquitatem, pedes eorum recti, secundo includere securitatem, unumquodque coram facie sua ambulabat, tertio habere |41va| stabilitatem, non reuertebantur cum ambularent, quarto preponere necessitatem, cum ambularent animalia ambulant pariter et rote iuxta ea.
[a] Quantum ad primum, notandum quod rectus 757 debet esse et est iudex sui et obliqui ; iudices autem populi in fore ecclesiastico sunt clerici et ideo si uolunt rectificare obliquitatem in aliis, debent esse recti primo in se ipsis, ut cuilibet possit dici (Ps. 118, 137) : iustus es, Domine, et rectum iudicium tuum. Ecce monstrum ostendet in natura quia sibi toto applicaret 758 rectam regulam et non rectificaretur regula actuum humanorum. Est ratio : rectitudo huius regule est scientia moralis, precipue iura ciuilia et canonica et diuina sunt rectitudines quedam ; quod ergo iudex ecclesiasticus qui se totum applicat ad regulam, qui toto affectu incorporat sibi iura, inueniatur tortuosus uel obliquus in iudiciis, in allegationibus ; in talibus uere monstrum est in moribus. Si iudex laycus qui non est regule recte sic applicatus et ignorat iura, inuenitur tortuosus, peccatum est sed non monstrum. Quod peccata clericorum sunt uere monstra dicit expresse beatus Bernardus 759 : « Audi, inquit, canticum nouum minus suaue, sed salutare. Monstruosa res est gradus summus et animus infimus, sedes prima et uita yma, lingua magniloquia manus otiosa, sermo multus et fructus nullus, uultus grauis et actus leuis, caput cauum et cor nanum, facies rugosa, uigens auctoritas, mutans instabilitas ». Ecce quod peccata clericorum sunt monstra. Hoc |41vb| monstrum scilicet tortuositatem cum rectitudine recte regule dicebat se uidisse Sap. in Ecclesiastico (Ecce. 3, 16) : uidi, inquit, sub sole in loco iudicii impietatem et in loco iustitie iniquitatem. Nota de baculo posito in aqua sicut in sermone 760 Qui custos etc. Item nota quod Hugo de Sancto Victore 761 totam obliquitatem que est hodie ascribit uiris ecclesiasticis : « Prelati, inquit, sunt impii et subditi sunt iniqui, quia nisi illi per impietatem innocentiam preuenient, per pietatem illi iustitiam non impugnarent. » Debet primo motus animalium Dei excludere obliquitatem, Ysa. 26 (7) : semita iusti recta rectus etc.
[b] Debet secundo includere securitatem : unumquodque coram facie sua ambulat, est ualde securum quia qui coram facie sua ambulat errare non potest, nisi autem propter deffectum luminis aut propter hoc quod terminum uie ignorat. Unde si esset aliqua facies talis in qua inuenirentur hec duo in quo scilicet lumine claresceret et que terminum uie ostenderet, ambulans coram facie sua errare non posset, recte talis est facies anime. Facies anime est consciencia ; sicut enim per nullam partem corporis discernitur ita bene sicut per faciem, sic interior homo non cognoscitur perfecte per quecumque exteriora set per solam conscienciam. In hac facie inueniuntur illa duo predicta.
Primo enim in ea signatum est lumen quod preseruat ab offensa, scilicet lex nature que sufficit ad non offendendum, quamuis non ad merendum. In facie prudentis lucet sapientia (Prou. 17, 24). Debet ergo tamquam lucerna portari ante |42ra| oculos et non retro. Iuxta illud Iob (13, 14) : animam meam in manibus meis porto. Iterum intuendo faciem anime, homo uidet terminum uite sue quia in ea relucet ymago Trinitatis : intra te signatum est super nos lumen uultus tui Domine (Ps. 4, 7). Et hoc etiam secundum ualet ad non errandum. In cuius figura dicit Dominus ad Moysem in Ex. (33, 14) : facies mea precedet te. Ille secure ambulat qui ambulat coram facie sua, qui facit quod recta consciencia sibi dicat. Set recte sunt aliqui hodie similes symie 762 que quandoque duos symea fetus famulos parit et quando fugatur a uenatoribus, unum eorum amplectitur et portat coram facie sua, alium proicit supra dorsum, ueniens ad passum nititur dimittere illum quem amplectitur inter brachia, alium non potest dimittere quia firmiter collo eius adheret. Peccator eo ipso quod peccato consentit, duos fetus parit, primum delectatio peccati, secundum remorsus consciencie ; primum scilicet delectationem amplectitur, portat coram facie sua, uellet eam semper presentem habere ; secundum, scilicet remorsum consciencie, proicit retro dorsum, numquam uellet recolere set quando finaliter ueniet ad passum strictum mortis, cessabit delectatio et uermis consciencie manebit qui peccatorem torquebit perpetuo. Vermis eorum non morietur etc. (Is. 66, 24) De tali potest dici illud Abacuc 30 (3, 5) : ante faciem eius ibit mors. Nota : philosophus narrat de quodam quod quocumque ibat, portabat ydolum faciei sue in descensu 763 . Applica ad simplices qui habent |42rb| debilem uisum etc. Ratio secunda assignatur debilitas sui uisus.
[c] Tertio debent habere stabilitatem, non reuertebantur cum ambularent (Eze. 1, 12). Hec est differentia inter motum naturalem et uiolentum, quia illud quod mouetur secundum inclinationem ponderis naturalis, continue in motu intenditur et ad terminum ueniens non reuertitur totum. E contrario est de hoc quod mouetur impulsum uel uiolentatum ab alio. Pondus naturale cordis est amor. « Pondus meum, amor meus 764 », iuxta aliam litteram. Ambulantes in uia Dei aliqui mouentur non amore sed timore pulsi uel humano fauore. Prosequere de utroque 765 sicut uis. Quando tales ueniunt 766 ad terminum optatum, statim retrocedunt Deo et reuertuntur sicut canis ad uomitum, set illi qui in uia Dei inclinantur amore, ibi continue intenduntur nec quiescunt donec ueniant ad Deum. In nulla enim re de mundo quietatur eorum desiderium. Augustinus 767 : « Fecisti nos, Domine, ad te et inquietum est cor nostrum donec quiescat in te ». Tales non retrocedunt a bono incepto : Semitam, inquit, per quam non reuertar ambulo (Iob 16, 23). In figura huius dicitur in Ezechiel quod animalia gradiebantur nec reuertebantur cum ambulabant.
[d] Quarto etiam ultimo debet preponere necessitatem. Cum ambularent animalia, ambulant pariter et rote iuxta ea (Ez. 1, 19). Rota uel currus non excitatur ad motum nisi quando animal est currui copulatum. Multum enim esset mirabile quod equus exiens Parysius in stabulo regis moueret currum exeuntem Andegauis in curia episcopi. Quando autem equus est currui copulatus, si |42va| currus deuiet, corruat uel titubet, non imputatur rotis set animali trahenti. Dixi a primo quod rote que subsunt currui sunt populares qui uoluuntur in rota fortune et subsunt cure uiri ecclesiastici. Quicumque ergo habet curam animarum debet trahere unum magnum currum. Unde Can. (1, 3) : trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum. Ex odore doctrine et bone fame prelatorum et curatorum debent subditi attrahi ad bonum, facta prelatorum facile trahuntur a subditis in exemplum Gregorii et pro Deo. Quomodo est hoc possibile quod currus bene incedat, quoniam habet curatus uel episcopus in dyocesi Andegauensi, quando per totum annum uel maiorem partem anni iste est separatus a cura, stat Parysius in curia regis, intendens cauis uel secularibus negotiis ? Certe uidetur mihi ualde mirabile et uidetur impossibile. Vis ergo bene trahere currum et bene regere curam tuam ? Oportet te esse iuxta currum presentem, iunge te ad currum istum, unde dictum est Philippo in Actibus 768 : Caueas tibi bene quod si currus corruat uel titubet, imputabitur tibi. Ruina hec sub manu tua in Ysa. (3, 6). Si aliquis propter deffectum tuum pereat, super animam tuam erit, 3 Reg. (20, 39) : custodi mihi uirum istum qui, si lapsus fuerit, erit anima tua etc. Quando prelatus est presens sue dyocesi, curatus sue parochie, suo currui si bene ambulet, si bonum exemplum subditis tribuet, cum ambulantibus animalibus ambulat pariter et rote iuxta ea, iuniores imitantur maiorum exempla. Si deuiet, si titubet, quid |42vb| sequitur ? Restat. Dicit Gregorius 769 : « Et dum pastor per abrupta graditur, ad precipicium grex labatur. » Propter hoc dicitur de rotis in figura (Ez. 10, 17) quod cum stantibus stabant cum eleuatis eleuabantur etc. Iuxta uulgare dictum : ordo est prepositus, quando caruca preponitur bobus. Clerici tamquam animalia debent precedere rotas, laycos, non solum uerbo doctrine set exemplo uite. Unde Gregorius 770 , in Pastorali [regula] : « Tantum debet precedere populum actio presulis quantum distare solet a grege uita pastoris. » Et hodie prepositus 771 est ordo : layci ydiote precedunt clericos. Ecce, inquit Augustinus 772 , ydiote « rapiunt celum, nos autem cum litteris… » etc. Ieronimus 773 : « Ut uehementer ecclesiam destruit, meliores esse laycos quam clericos », et meretrices precedunt uos in regno Dei etc. Ad quod etiam etc.
Augustinus Hipponensis, Enarrationes in Psalmos, ps. 94, 2 (E. Dekkers et J. Fraipont, SL 39, 1956, p. 1331).
Manipulus florum, Amor H (Augustinus libro 13 Confessionum) ; Augustinus Hipponensis, Confessionum libri XIII, XIII, 9 (L. Verheijen, SL 27, 1981, p. 246).
Ps.-Cato, Disticha Catonis, 6 (A. Baehrens, Poetae latini minores, Teubner, 1881, vol. 3, p. 215).
Petrus Lombardus, Sententiae, III, dist. 29, 2, 8 (Grottaferrata, 1971, p. 175).
prouocent] prouocant P.
stimulare] stimulari P.
Cf. Manipulus florum, Opus F et Otiositas G ; Gregorius Magnus, XL homiliarum in Euangelia libri duo, II, 30, 2 (PL 76, 1221B).
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 74.
Non inueni.
dilatant] dilatent P.
Augustinus Hipponensis, Speculum, 25 (F. Weihrich, CSEL 12, 1887, repr. 1964, p. 170).
rectus] rectum P.
quia sibi toto applicaret] quod aliquid se toto tangeret P.
Bernardus Clareuallensis, De consideratione libri V, II, 14 (SBO, III, p. 422).
Sermon 63.
Hugo de Sancto Victore, In Salomonis Ecclesiasten homiliae, XIX, 18 (PL 175, 246D).
Exemplum 4.
descensu] et seu add. P.
Manipulus florum, Amor H (Augustinus libro 13 Confessionum) ; Augustinus Hipponensis, Confessionum libri XIII, XIII, 9 (L. Verheijen, SL 27, 1981, p. 246).
utroque] utriusque P.
ueniunt] uenient P.
Augustinus Hipponensis, Confessionum libri XIII, I, 1 (L. Verheijen, SL 27, 1981, p. 1).
Non inveni.
Gregorius Magnus, Regula pastoralis, I, 2 (B. Judic et al., SChr 381, 1992, p. 134).
Gregorius Magnus, Regula pastoralis, II, 1 (B. Judic et al., SChr 381, 1992, p. 174).
prepositus] prepositatus P.
Manipulus florum, Meritum C (Augustinus super Mattheum 11) ; cf. Augustinus Hipponensis, Confessionum libri XIII, VIII, 8 (L. Verheijen, SL 27, 1981, p. 125).
Manipulus florum, Clericus F (Hieronymus super epistolam ad Timotheum).