Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 86ra-88vb ; Bruges, Bibl. mun. 263, f. 33vb-36ra.
Plan :
Prothème – Dans la prière l’âme peut trouver sa nourriture et la chair son vêtement : Dieu donne la nourriture à ceux qui le craignent, la connaissance est l’habit de l’âme, les clercs doivent en être vêtus.
Division – Comparaison entre l’âme et le corps.
I – L’âme.
Division 2 (Can. 3, 3-4) : quatre choses sont nécessaires pour sauver son âme :
l’efficacité de la surveillance
le sentiment de manque
la persévérance
l’indéfectibilité du lien
II – Le corps et la nourriture.
Division 3 (Tob. 1, 12) : trois choses sont à noter au sujet de la pureté de l’âme :
la surveillance
le sens de la mesure
la récompense de Dieu
III – La lutte entre le corps et l’esprit.
Division 4 (I Thess. 5, 23) : l’âme se protège du péché par trois moyens :
tout doit être consacré à Dieu
l’âme doit rester intacte
il faut respecter les préceptes de Dieu
IV – La lumière divine.
F. 86ra : Anima plus est quam esca et corpus plus quam uestimentum, Mt. 6 (25).
[Prothème] Si quis petat a Deo quod sibi ex Dei ordinatione non competit, iuste redargui potest. Si autem sibi conuenit ex ordinatione diuina, tunc petere licet ei. Deus autem ordinauit minora ad maiora. Quantum magna sit anima apud Deum patet ex pretio quo eam redemit et qui eam sua morte uiuificauit |86rb|, de uictu ei prouidit et etiam de uestitu, quia sermo Dei est eius cibus, ex quo etiam formatur honestus habitus qui relucet in corpore que duo quasi minora anima potest petere. In oratione ergo potest querere cibum ex quo reficitur et caro potest acquirere habitum quo perficitur.
Circa primum nota quod sicut calor naturalis consumit humidum radicale et sequitur mors animalis, nisi ei per alimentum subueniatur, sic inflammata concupiscentia humorem gratie consumit, nisi sermonis cibus apponatur. Ideo recurrendum est ad eum qui dat escam omni carni (Ps. 135, 25) misericors et miserator. Dominus escam dedit timentibus se (Ps. 110, 5).
Circa secundum 1112 nota quod indecens est quod quis omni die studeat in ueste facienda et frequenter audiat quomodo oportet eum esse uestitum, si sit uestitus uel male uestitus. Sciencia est habitus anime. In hac omni die studetis sermones, mores quibus uestes uirtutum docentur. Ergo debent clerici redargui si nudi sunt, non habentes habitum uirtuosum, precipue quia decet principem bene esse uestitum, omnes uolunt esse principales inter alios. Ergo faciunt quod quilibet possit dici illud Ysa. 3 (6) : uestimentum tibi est princeps noster esto. Set possum dicere illud quod sequitur (Is. 3, 7) : in domo mea non est panis neque uestimentum. Ideo recurramus ad archam in qua « est angelorum esca sanctus est nobis medicina », Leo 1113 papa ; ubi Christus habitu 1114 inuentus est et homo (Phil. 2, 7) et dicamus : Aue Maria.
[Division] Anima plus est etc. Verba sapientum statera ponderabuntur, Ecc. 21 (Eccli. 21, 28). Nos autem predicamus Christum Dei uirtutem et Dei sapientiam |86va|, (I) Cor. I (23-24). Ergo eius uerba sunt sicut pondus statere est in statera : patet quid habet plus et quid minus. Sic ex uerbo eius patet : quod anima plus est quam esca etc. quod est necessarium in moribus, nam defectus qui in moribus contingunt ut in pluribus perueniunt ex defectu electionis. Defectus autem electionis est ex hoc quod bonum apparens quamdam quasi equalitatem habere uidetur ad bonum existens 1115 , unde ex quo fiunt illi iniqui contractus in quibus anima dat se talibus et pro talibus. Ideo princeps Christus, ne deciperentur qui sunt de suo principatu, ostendit quid plus ualet, ut de cetero tales contractus non fiant ; nec est hoc nouum 1116 . Prima mulier in hoc decepta est quod non librauit quantum anima plus erat quam esca quam accepit, pro qua suam et nostras animas obligauit. Item non comparauit corpus illud innocens, in quo nulla erat macula, ad illas tunicas pelliceas quas fecit ei Dominus, et ideo decepta fuit. Nos ergo ex alio casu sumus prudentes et non demus animas sicut ipsa. Omnia enim carnalia et temporalia, in quibus anima querit satietatem, esce eius dici possunt, que eam maculant si inordinate desiderentur. Unde 1117 Augustinus 1118 : « Sensibilia si memoriter retenta sunt non obsunt si non cupide appetantur uel turpiter fugiantur. Set cum anima in hiis auide uoluptatur, immunda fit. » De uestitu pro cuius curiositate interdum perditur uestis castitatis dicit Gregorius 1119 : « Si in preciositate uestis culpa non esset, numquam Deus Johannem de asperitate uestis commendasset. » Sicut Spiritus Sanctus apparens accepit similitudinem columbe que nidifiet et quiescit super |86vb| lapidem, sic corpus, quod est Spiritus Sancti templum, in asperitate esce letatur. Tanguntur quatuor : creatura que numquam decedit, anima, et mensura que multum excedit, plus est quam esca, materia que in terram redit, corpus, paratura que ad cultum cedit, uestimentum. Nichil ualent tria ultima 1120 quia si corpus sit ex anima, non datur sibi alimentum, non est nobilis forme stramentum nec ei prestatur ornamentum.
[I] Circa primum nota quod dicitur anima ab a, quod est sine, et mene, quod est defectus, quasi sine defectu. Video quod tanta est hominum sollicitudo circa corporalem uictum quod non cessant donec habeant pro toto tempore uite sue. Ymmo puto quod si putarent quod eis deficeret illud quod habent per dies quatuor ante mortem, non cessarent donec haberent unde supplerent, et anima misera que perpetua est que debet uiuere uel cum miseris et semper quasi mori, mors depascet eos (Ps. 48, 15), uel cum beatis, si mereatur, non sibi prouidet. Quare hoc ? Quia se odit, quia qui diligit iniquitatem odit animam suam (Ps. 10, 6) uel parum se amat ; nam cum amare sit bonum uelle, qui sibi uult bonum temporale, quod est bonum secundum quid, non amat animam nisi secundum quid. Jo. XII (25) : qui amat animam suam perdet eam. Parum profecit ille diues de quo Luc. XII (19) : anima mea multa bona habes etc. Qui animam non habebat ut suam quia sequitur : animam tuam repetunt a te quia eam eis obligasti, set illi qui ei acquirunt 1121 bona eterna eam simpliciter diligunt. Unde Jo. XII (25) : qui odit animam suam in hoc |87ra| mundo, non querendo ei bona mundi, in uitam eternam custodit eam, sicut famelicus seruat famem suam ad melius ferculum quod quandoque ministratur in fine. Ad hoc etiam necessaria est cura uigilans angelorum et hominum et etiam ipsius anime. Unde Can. 3 (3-4) : inuenerunt me uigiles qui custodiunt ciuitatem : « numquid quem diligit anima mea uidistis ? » Paululum cum pertransissem inueni quem diligit anima mea, tenui eum nec dimittam. Tanguntur quatuor necessaria ad hoc ut saluetur : uigilans custodum diligentia, inuenerunt me uigiles qui custodiunt ciuitatem, eiusdem anime scilicet requirens uel indigentia 1122 , numquid quem diligit anima mea uigiles usque ad inuentionem perseuerentia, paululum cum pertransi etc., perfecta adherentia, tenui eum nec dimittam.
[a] Circa primum nota quod anima potest dici ciuitas quia in ea ad modum ciuitatis sunt uires appetiue que nichil cognoscunt 1123 sicut layci, uires apprehensiue pro clericis, intellectuales pro principe qui mittit uigiles, hoc est congregationes 1124 , ut errantes de nocte corrigant. Quotiescumque enim desideria sine luce congregationis diuine in aliquid tendunt quasi de nocte errant, quia uix fit hoc sine errore in moribus, occurrunt 1125 ergo uigiles cogitationes et resistunt 1126 ut de ratione sic uigilante possit responderi ad questionem Jeremie (1, 11) factam : quid tu uides Jeremia : uirgam uigilantem ego uideo,id est rationem ad correctionem intentam, set sequitur alia questio et respondet (Jer. 1, 12-13) : ollam succensam ego uideo et facies eius a facie aquilonis, ab aquilone pandetur omne malum. Olla ista succensa est inflammata concupiscencia que tendit |87rb| ad aquilonem, id est ad regionem tenebrosam culpe, ex qua est omne malum. Ideo prima uisio necessaria est propter istam, set non solum indigent uigilia qui errant set etiam innocentes ne errent. Unde et pastores custodiebant uigilias noctis super innocente grege, Luc. 2 (19, 3) : et meruerunt uidere Jhesum natum sicut qui bene custodiunt alteritatem suam per uigiliam Resurrectionis. Turpe est quod grex sensualitatis ducat pastorem. Unde anima in Can. (1, 6) : indica mihi quem diligit anima mea, ubi pascas, ubi cubes in meridie etc.
[b] Circa secundum nota quod amor carnalis numquam petit uidentes quia tanta est turpitudo in facto suo quod uerecundatur uideri. Inde est quod nimia familiaritas parit contemptum in talibus quia tot sunt defectus et turpitudines quod quanto plus cognoscuntur, tanto plus reprobantur. Unde Amon qui pro sorore languebat, post eius cognitionem, turpiter eam reprobauit. Set sanctus amor petit et uult uideri quia periculum est in aqua ponere pedem ubi periclitantur homines cuiusmodi est carnalis uoluptas, set ubi saluantur securum est. Ideo anima sancta petit a uidentibus quia soli uidentes possunt ei satisfacere. Nam communiter affectiones anime maior sit amor requirit noticiam istam primam 1127 que « plures rerum differentias nobis ostendit 1128 ». Item ordo est congruus quia soli amatores ad uisionem Dei admittuntur. Jo. 14 (21) : qui diligit me diligetur a Patre meo et manifestetur ei me ipsum. Set quamuis Jacob dilexerit Rachel, |87va| tamen nocte supposita est ei Lya, uideamus ne interueniat nox culpe et perdamus contemplationem uisionis diuine.
[c] Circa tertiam partem nota quod uia ueniendi ad Christum est uita sanctorum qui accesserunt ad eum. Ideo oportet eos pertransire et sicut transeuntes regionem aliquam conformant se eis per quos transeunt, sic oportet nos eis conformari amore qui transformat. Pertransibit pede ibi letabimur in ipso (Ps. 65, 6). Set aliqui uolunt manere in termino a quo, scilicet in bono temporali, uolentes intrare uiam nec pertransire simul ad terminum, similes illis de tribus Gad et Rubem et Dindie tribui Manasse qui uidentes circa Jordanem loca alendis pecoribus oportuna, petierunt a Moyse, Num. 32 (1), quod inde meruerunt set non optinuerunt donec transirent cum fratribus ad locum ubi poterat Dominus inueniri. Sic fecerunt, postea redierunt. Sic qui uult bona ecclesiastica in quibus sunt pascua ministrorum ecclesie possidere, oportet quod transeat per angelos eorum uitam ymitando quibus talia bona data sunt et tunc poterunt licite possidere. Sic illud faciebat. Ps. (41, 5 ;7) : recordatus sum et effudi animam meam quoniam transibo in locum tabernaculi admirabilis usque ad domum Dei. Sequitur : ad me ipsum anima mea turbata est propterea etc. Facilis est transitus per aquam.
[d] Circa quartum 1129 nota quod non tenetur Christus per dignitates, quod patet quia quando Judei uoluerunt eum facere regem, euanuit ab oculis eorum (Luc. 24, 31), Jo. VI, set in Passione eum tenuerunt. Sic anima afflicta per penitentiam 1130 tenet. Unde |87vb| Maria Magdalena et alie accesserunt et tenerunt pedes eius, Math. ultimo (28, 9). Facile est ipsum tenere quia uult teneri, et non committitur nisi homo uelit. Unde sicut Jacob fecit, sic et nos faciamus non dimittentes eum donec benedixerit nobis, unde anima super isto uerbo 1131 : « quanto ardentius absentem quesiui, tanto intensius inuentum tenui. » Unde Gregorius 1132 : « Magno desiderio estuabat qui nichil se habere reputat donec dilectum inueniat, teneamus ergo eum quem cum tantis laboribus querimus. » Unde 1133 Apo. (3, 11) : tene quod habes ne alius accipiat coronam tuam.
[II] Circa secundum principale nota quod quando illud quod est summum in aliquo ordine datur pro quocumque illius ordinis, ymmo 1134 quod plus est datur pro eo quod minus est. Anima Christi in ordine omnium animarum summa est. Hanc dedit pro omnibus aliis ut ad modum esce incorporarentur corpori mistico ecclesie, et sic anima que plus est pro ista. Delectam dedi 1135 animam meam (Jer. 12, 7). Similiter corpus quod summum est inter humana corpora datum est pro aliis corporibus sanctorum que ad ornamentum sunt, sicut homines plures eiusdem uestis sunt ad ornatum principales a quo uestes habent. Ysa. 63 (50, 6) : dedi corpus meum percussientibus. Qui autem se dant ei recipiunt benedictionem ab ista anima, sicut Jacob qui cibum paratum a matre optulit Ysaac patri et benedixit ei anima patris primogenito benedictione priuato. Sic Ecclesia 1136 personas fideles ut incorporentur Christo facit quod benedictionem |88ra| optinent ab eo populo Judeorum quasi primogenito reprobato. Item nota quod utinam seruarent homines ita dignitatem spiritualem sicut corporalem, ut sicut homines in dignitate constituti non dignantur agere uel tangere uilia, sic nec isti, set totum contrarium est cum tamen ex solo contactu affectus immunditia contrahatur. Unde Petrus prohibet (I Pe. 2, 11) : obsecro uos abstinere a carnalibus desideriis etc. Ubi nota quod quamuis militent carnalia, tamen sola abstinentia sufficit ex parte anime quia caro infirma est. Unde Deus prohibuit populo ne tangeret morticina nec comederet 1137 consecrata. Ydolis carnalibus autem qui seruit, seruit dyabolo, propter quod uir sanctus Tobias ab hiis abstinuit. Tob. I (12-13) : iste custodiuit animam suam et numquam contaminatus est in escis eorum, et quoniam memor fuit Dei in toto corde suo dedit illi Deus gratiam in conspectu Salmanassar. Tria tanguntur circa mundiciam anime istius, primo usus est militis officio, custodiuit animam, scilicet cauet sibi a uitio, numquam contaminatus est in escis eorum, potitus est Dei beneficio, dedit illi Deus gratiam.
[a] Circa primum nota quod tempore obsidionis castrum debile, ubi est res preciosa debet diligenter custodiri. Corpus nostrum castrum debile : obsessi sumus ex omni parte a mundo, carne et dyabolo. Ergo claudatur dyabolo et aperiatur Christo, nec est timendum quin salus intret quia hoc est proprium Christi intrare ianuis clausis. Set quia hoc est difficile, tamen non est impossibile, dum tamen consensus sit clausus. Ideo Deut. VI (4, 9) : custodi temetipsum et animam tuam |88rb| sollicite.
[b] Circa secundum nota quod omnes sensus nostri refectionem querunt in sensibilibus set auide in tantum quod dicitur, Ecc. (Eccli. 1, 8) : non saturatur oculus uisu nec auris auditu impletur. Set ratio totum superfluum rescindere debet, alioquin contaminatur, sicut ex cibo materiali sumens auide maculatur. Non enim est sensus aliquis qui suam non habeat continentiam uel castitatem. Ideo ratio mensuram ponat ut tota satietas sit humana et continentia appareat. Ecc. (Eccli. 26, 20) : non est ponderatio continentis anime, sicut enim Judith cibo suo contenta abscidit caput Holofernis quia dum superfluitatem abscindimus, caput iniquitatis, scilicet dyabolum, amputamus.
[c] Circa tertiam partem nota quod magna est Dei misericordia qui, dum rescindimus superflua que rescindere tenemur, dat nobis gratie dona. Set nota quod illa gratia fuit libertas. Non est liber qui seruit seruis, sic qui suis sensibus. Set multi faciunt de libertate seruitutem, sicut illi quibus loquitur Petrus (I Pe. 2, 16) : quasi liberi et non quasi uelamen habentes malitie libertatem. Libertas est eis uelamen malitie, dum putantes posse latere culpam suam propter libertatem, audaces sunt ad peccandum. Talis non est libertas Dei quam petit Ps. (114, 4-5) : Domine libera animam meam misericors Dominus et iustus.
[III] Circa tertium principale nota quod secundum Augustinum 1138 Deus adeo bonus est quod non sineret mala fieri nisi ex eis eliceret bona ; ex corruptione autem mortis hoc elicit bonum quod, dum homo cogitat que 1139 terra est et [quod] in terram ibit, non ita lasciuat caro eius, et sic ex morte |88va| cogitata mortem fugat et sicut puer dissolutus per comminationem pene pacem habet. Sic contentio inter carnem et spiritum sedatur et hoc Deo actore. (I) Thess. (5, 23) : ipse autem Deus pacis sanctificet uos per omnia et integer spiritus uester et anima et corpus in aduentu Domini nostri Jhesu Christi seruetur. Tria tanguntur hic quibus anima cauet sibi a culpa si Deo omnia dedicentur, si omnia sunt integra et nulle partes, tunc non erunt culpe que in aduentu iudicis dampnabiliter iudicentur.
[a] Circa primum nota quod Deus eius est actus quod solus facit. Cum autem inter Deum et hominem non sit pax nisi culpa tollatur, quam solus ille tollit, manifestum est quod ipse est Deus pacis pater futuri seculi etc., Ysa. IX (6). Hec pax facit sanctitatem nam Deus eos sanctificat qui quiescunt in eo, cuius signum est quia diem quietis sanctificauit. Hoc fit per Spiritum Sanctum, qui cum sit amor, pacem istam facit. In animas sanctas se transtulit amicos Dei et prophetas constituit, Sap. (7, 27). Ab omnibus etiam liberat quia res Deo dedicate sunt libere.
[b] Circa secundum nota quod sicut pomum non potest seruari diu nisi sit integrum, sic nec sanctitas nostra, quia ueniale non attingit, mortale autem totum tollit. Sitis ergo perfecti et integri in nullo deficientes, Ja. primo (4). Anima autem integra est quando tota uita est secundum animam, corpus integrum quando totum mouetur secundum spiritum uel secundum instrumentum Spiritus Sancti et anime rationalis, quod fit maxime per timorem Dei. Ideo Mt. (Luc. 12, 5) : timete eum qui postquam occiderit animam habet potestatem mittere in Gehennam.
[c] Circa tertiam partem nota quod omnia que non |88vb| ordinantur ab homine in Deum, querelam possunt deponere coram Deo de eo, nam priuat ea maiore perfectione et quia mediantehomine in Deum ordinantur, cum sint facta propter eum et ipse sit malus, non ordinetur in Deum. Ideo sunt in malum ipsius. Unde Augustinus 1140 : « Nichil est homini bono siue se ipso bono. » Unde alia cedunt sibi in malum set iusti omnia ordinant in Deum sicut de parentibus Johannis Baptiste dicitur Luc. I (6) : incedentes in omnibus mandatis Domini sine querela.
[IV] Circa quartum principale nota quod parantur ministri secundum exigentiam. Ille autem cui omni die seruimus est lux. Ideo lumine conuersationis honeste debemus esse parati. Ps. (103, 1-2) : benedic, anima mea, Domino ! Domine Deus meus magnificatus es uehementer confessionem et decorem induisti amictus lumine sicut uestimento.
secundum] tertium P.
Bernardus Clareuallensis, Sententiae, series 3, 119 (SBO, VI/2, p. 215).
habitu] habitus P, B.
existens om. B.
nouum] bonum exp. P.
unde om. B.
Augustinus Hipponensis, De Trinitate, XI, 5 (W. J. Mountain, SL 50, 1968, p. 343).
Non inueni.
ultima] siue primo add. P in marg. a. m., add. B.
acquirunt] acquiruntur P.
indigentia] diligentia exp. B.
cognoscunt om. P.
congregationes] cogitationes B.
occurrunt] occurrant P, B.
resistunt] resistant P, B.
primam] preuiam B.
Aristote, Metaphysica, I, 1.
quartum] tertium P.
penitentiam] penitentiatorem B.
Non inueni.
Non inueni.
unde om. B.
ymmo om. B.
delectam dedi] dedi dilectam B.
Ecclesia] anima P.
comederet] comedere P.
Non inveni.
que] quid P.
Non inueni.