Sermon 33

In synodo.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 88vb-91rb.
Plan :
Thème – Le rôle de l’œil et du pied dans le déplacement du corps humain. Comparaison avec l’affect et l’intellect.
Division – L’amour de Dieu doit primer sur l’amour du monde. De même l’œil de la raison doit avoir le dessus sur l’affect.
I – L’œil règle le rythme du pied.
Division 2 (Marc 13, 33) : l’œil doit rendre service au pied :
la raison doit rester immaculée
veiller sur les autres
prier pour maintenir la vie
F. 88vb : Videte quomodo caute ambuletis, Eph. 6 (5, 15).

[Thème] Hec duo organa, pes et oculus in uno corpore naturali, indigent se inuicem et seruiunt sibi mutuo quia oculus necessarius est pedi et pes est necessarius oculo. Set uerum est quod pes non potest bene seruire oculo nisi oculus seruiat sibi primo. Ista patent : primo quidem oculus non potest sufficere ut tot differentias rerum ostendat, ut distantia a se uideat sine pede ambulante et ipsum ad loca uaria et distantia differente. Secundo pes non potest bene incedere quin cito offendat sine oculo dirigente. Propter hoc dicitur in Jo. (11, 9) : si quis ambulat in die non offendit quia lucem huius mundi uidet, ideo non offendit quia uisus pedem dirigit. Hec ergo duo pes et oculus seruiunt sibi mutuo, |89ra| set pes non potest bene seruire oculo nisi oculus seruiat sibi primo, quia quando pes et oculum deportat, oculo pedem non dirigente, pes inueniens offendiculum precipitat oculum, ymmo totum hominem ad lucem proicit. Propter hoc docet Sap., Prou. 4 (25-26) quod pes taliter seruiat oculo quod tamen oculus seruiat sibi primo : oculi tui recta uideant et palpebre tue precedant gressus tuos. Dirige semitam pedibus tuis et omnes uie tue stabilientur. Hoc ideo dixi quia sicut noster homo exterior habet duplex organum, scilicet pedem et oculum, sic homo interior habet oculum intellectus et pedem affectus. Unde Augustinus ¹¹⁴¹  : « Pes meus, amor meus, eo feror quocumque feror. » Hec duo sic sunt sibi necessaria mutuo quod oculus indiget pede ambulante, pes tamen prius indiget oculo regulante. Primo quidem oculus intellectus non posset differentias rerum ostendere tot successiue et intelligere sine pede affectus, ipsum mouente et de uno intelligibili in aliud transferente. Iterum oculus intellectus non posset attingere obiectum distantissimum, Deum uidelicet, cuius « uisio est tota merces ¹¹⁴²  » sine pede affectus illuc ambulante in Deum per dilectionem tendentem. Eph. V (2) : ambulate in dilectione etc. Set heu quia multos uideo in quibus oculus optime seruit pedi set non pes oculo, qui sunt maxime sciencie quantum ad intellectum, pes sine sciencie et multe malitie quantum ad affectum. Sunt enim aliqui ualde oculati et intelligentes in quibus oculus optime seruit pedi. Dictat ratio quid prosequendum, quid fugiendum. Oculus intellectus optime regulat quantum in se est pedes affectionis, dictat pedem |89rb| dextrum, id est amorem Dei esse preponendum, sinistrum esse postponendum, scilicet amorem sui uel mundi, sicut facit equus ambulans ; et tamen econtrario pes non seruit oculo nisi ambulat in amore Dei set manet immobilis in amore mundi, fortiter firmatus in malicia. Non enim qui operantur iniquitatem, in uiis eius ambulant, Ps. (118, 3), uel forte detentus pigritia quare pedes eorum ad ambulandum, Sap. 19 (15, 15). Patet ergo quod oculus indiget pede ambulante, set iterum pes primo indiget oculo dirigente. Pes enim affectus cito offendit et precipitat hominem in luto peccati nisi dirigatur oculo et iudicio recte rationis. Ista est causa quare in multis offendimus omnes qui mouemur et ducimur pede affectionis si non regimur oculo rationis. Sequimur passionem et affectionem, non rationem. Pes autem precipitat oculum quando affectio peruertit iudicium. Petit iudicium dupliciter cum res transit in affectum et sic homo cadit in peccati lutum. Ecci. 13 (Eccli. 13, 16) : caue etiam et attende diligenter quoniam cum subuersione tua ambulas, ita certe quando mouetur pes affectus et non regitur oculo intellectus. Propter hoc Apostolus in uerbis propositis consulit quod pes sic seruat oculo, quod tamen oculus seruiat pedi primo. Videte inquit quomodo caute ambuletis. Figura ad omnia ista partim in Ezechiele, partim in Apocalypsi Johannis. Apoc. (4, 6) : uidit animalia plena oculis ante et retro. De illis animalibus dicitur Ezechiel (1, 7) quod pedes eorum erant pedes recti et unumquodque contra faciem suam ambulabat. In hoc differt equus ambulans ab equo tractante quia equus ambulans mouet pedes |89va| ordinate preponens semper pedem dextrum et postponens sinistrum. Ergo animalia plena oculis ante et retro (Apoc. 4, 6) ambulant et pedes eorum erant pedes recti (Eze. 1, 7). Hoc figuratiue designat quod quando oculus rationis respicit ante et retro et regulat, sic pedes affectus, quod semper preponit pedem dextrum, id est amorem Dei, retro ponit sinistrum id est amorem sui et mundi, tunc homo recte ambulat et non offendit. Potest dicere qui sic ambulat et ordinat pedes affectionum suarum illud Ecc. (Eccli. 51, 20) : ambulauit pes meus iter rectum.

[Division] Ad hoc faciendum mouet nos Apostolus quando dicit : uidete quomodo caute ambuletis, hoc est dictum : cauete quod oculus rationis sic ordinet et dirigat pedes affectionis, quod semper preponatur pes dexter, id est amor Dei, et postponatur sinister, id est amor mundi. Videte ergo etc. Ubi tria mouet, primo quod oculus pedem totaliter debite regulet, uidete, secundo quod pes oculum totaliter baiulet, quomodo caute ambuletis, tertio nec finaliter uterque erret ibi, caute ambuletis ne scilicet offendatis.

[I] Mouet ergo primo quod oculus debite regulet ibi, uidete. Ubi nota quod quamuis, ut dictum est, pes et oculus in corpore naturali seruiant sibi mutuo, pes tamen numquam bene seruit oculo nisi oculus seruit sibi primo ; ymmo plus, natura magis uidetur formasse oculum ut seruiat pedi quam ut seruiat sibi ipsi : potest enim uidere pedem set non se nisi per speculum. Sicut est in corpore naturali, sic est suo modo in corpore mistico de quo dicit |89vb| Apostolus (Rom. 12, 5) : multi unum corpus sumus in Christo. Corpus enim misticum habet pedes et oculos, oculi ecclesiastici situati in loco uel in parte superiori sunt clerici precipue et gradu dignitatis aliquo constituti, pedes inferius situati sunt layci cure clericorum subiecti, ut sic figuretur corpus misticum per totum corpus ecclesiasticum ¹¹⁴³ quod est plenum oculis in circuitu. Corpus plenum oculis est ecclesia plena clericis, uiris ecclesiasticis. Sicut ergo ordine nature institute oculus deseruit pedi et econtrario, sic ex ordine caritatis et institutione ecclesie clerici debent seruire laycis, ministrando eis spiritualia, dirigendo eos ad modum oculi, uerbo doctrine et exemplo conuersationis honeste. Econtrario layci debent seruire clericis, ministrando temporalia et more pedum eos substentando, set certe pedes non tenentur seruire oculis nisi oculi primo seruiant eis. Ecclesia enim magis formauit oculos, magis ordinauit et instituit uiros eclesiasticos propter subditos quam propter se ipsos, qua ergo temeritate audent oculi recipere seruitium pedum curati et alii recipere beneficium ecclesiasticum, qui numquam pedibus seruiunt, numquam uel raro ecclesie sue deseruiunt. Isti sunt filii Hely filii Belial nescientes officium sacerdotis ad populum, primo Reg. (2, 12-13), set bene sciebant officium populi ad sacerdotem pedum et oculos, set non econtrario. Ulterius nota quod quamdiu oculi bene seruiunt pedibus, et pedes optime seruierunt et ambulauerunt, id est subditi optime se habuerunt, set quia oculi defecerunt, Ps. (118, 123) : oculi |90ra| mei defecerunt, Deut. 24 (28, 65) : dabit tibi Dominus cor pauidum et deficientes oculos, ideo pedes subditi male ambulabant et deuiant. Grex deperditus factus est populus meus sacerdotes eorum seduxerunt eos, (Jer. 50, 6). In figura huius dicitur Hesdre primo (Eze. 1, 19 ; 21) : de corpore illo rotarum plene oculis quod cum ambularent animalia, ambulabant pariter et rote, cum euntibus ibant et cum stantibus stabant. Recte qui subsunt currui sunt layci qui sunt cure clericorum subiecti, animalia trahenda currum sunt clerici habentes curam animarum. Tunc expone figuram et addas quod defectus pedum melius potest suppleri et remediari quam defectus oculorum. Defectus enim pedis carnei potest suppleri per pedem ligneum, per baculum qui gallice potentiauocatur. Set defectus oculi carnei per oculum ligneum suppleri non potest. Sic spiritualiter si pedes, id est subditi, deficiunt, defectus eorum corrigi potest et remediari per baculum correctionis, per potentiam superioris. Virga tua et baculus tuus ipsa me etc., (Ps. 22, 4). Set defectus superiorum per baculum correctionis non potest remediari. Propter hoc dicit [Gregorius] ¹¹⁴⁴  : « Nemo amplius in ecclesia nocet quam qui ¹¹⁴⁵ peruerse agentem nomen et ordinem sacerdotis habet. Delinquentem namque hunc redarguere nemo presumat et in exemplum ¹¹⁴⁶ culpa attenditur tamen pro reuerentia ordinis predicator ¹¹⁴⁷ honoratur. » Patet ergo quod oculi debent seruire pedibus primo. Et in ueritate quamdiu oculi debitum suum fecerunt, pedes oculis optime seruierunt in primitiua ecclesia, quia oculi, uiri |90rb| ecclesiastici, erant uigiles et attenti circa curam gregis dominici. Ps. (76, 5) : anticipauerunt uigilias oculi mei,quia pedes, id est subditos, dirigebant uerbo doctrine et exemplo uite. Pascebat eos insuper si erat necessarie. Oculi eius in pauperem respiciunt, Ps. (9, 30). Ideo uersa uice pedes optime seruiebant eis, habebant in reuerentia, multa et maxima donaria fiebant, Ecces. secundo (Eccle. 2, 10) : omnia que desiderauerunt oculi mei non negaui eis. Modo est totum econtrario. Layci reputant perditum quicquid habent clerici. Tot fiunt modo tallie, tot soluuntur decime, tot exactiones uane fiunt super uiros ecclesiasticos quod cum maximis redditibus uix possunt aliqui uiuere. Timeo ne ecclesia finaliter depaupertata possit dicere cum Psalmo (87, 10) : oculi mei languerunt pre inopia. Et credo quod merito, quia oculi debent seruire pedibus, quod innuit Dominus. Mt. 13 (Marc. 13, 33) ubi dicit : uidete uigilate et orate. Videte, inquam, uos ipsos nesit in oculo mentali macula ; uigilate super subditos cum sitis populo totali specula, ponitur in castro ut uigilet ; orate pro inuicem nec desit circulo uitalis copula. Illud exponetur postea.

[a] Circa primum, nota quod sicut oculus carens speculo non uidet maculam in se ipso, non est mirabile, set quod oculus uideat speculum et non uideat se ipsum, hoc quasi per naturam est impossibile. Verum est tamen quod quia in speculo preter ymaginem uel faciem ymaginantis uel speculantis remittent quandoque ymagines curiose, ut puto picture parietis |90va| oppositi, inde est quod oculus ueniens ad speculum ut uideat seipsum, adeo est acceptus circa ymagines alias speculi quod de macula sua non aduertit et seipsum negligit. Spiritualiter sic oculi ecclesie sunt clerici et possum dicere quod specula clericorum sunt libri Sacre Scripture ¹¹⁴⁸ et dicta et exempla sanctorum. Ita dicit Gregorius ¹¹⁴⁹ , secundo Moralium : « Scriptura sacra oculis mentis uelut speculum quoddam opponitur, ut ibi nostra interna facies uideatur. Ibi enim feda pulcraque nostra conspicimus, ibi sentimus quantum proficimus, quantum ne a profectu distamus. » Utinam multi oculi, multi clerici ita libenter [conspiciunt] specula librorum sicut speculum factum est labium de speculis mulierum, in quo intuebantur se ipsos sacerdotes ingressuri templum. Hodie tamen non in ingressu set intra templum sunt specula mulierum, infra templum est hodie factum meretricum. Item est regula generalis hodie quod in ciuitatibus in quibus est hodie maior clerus, ibi est maior meretricum numerus. Hoc deplorat Dominus per Jeremiam : clericus mater meus,id est oculus depredatus est animam meam in cunctis filiabus urbis mee (Lam. 3, 51). Ista non debent esse specula clericorum set potius libri sanctorum. Si ergo layci qui specula non habent, qui libros et Scripturam ignorant, non uident se ipsos, non cognoscunt scilicet maculas peccatorum suorum et defectus suos, non est mirabile, set quod clerici qui ut specula corporalia se habent, libros consciencie uident et student, non cognoscunt se ipsos, execrabile est. Dicit Hugo ¹¹⁵⁰ libro primo de anima : « Melior es si te |90vb| ipsum cognoscas quam si te necglecto, cursus syderum, uires herbarum, complexiones hominum, naturas animalium celestium hominumque et terrestrium scienciam haberes. Multi multa sciunt et se ipsos nesciunt. » Certe causa est una quod hodie in speculis nostris, id est in libris theologicis, relucent alie ymagines curiose, subtilitates et curiositates philosophice, circa quas attenti de macula faciei anime non cogitamus, salutem anime necligimus, Colo. 2 (8) : uidete ne quis uos decipiat per philosophiam et inanem fallaciam. Pro Deo quid ualet ad tergendum et uidendum maculam animarum ? Scire utrum forma intensa et remissa sint, unum numero et multa alia magis curiosa, circa que nos occupamus et studium nostrum perdimus. Ideo uidete uosmet ipsos nec perdatis quod operati estis. Hugo ¹¹⁵¹ libro tertio de anima f : « Frustra cordis oculos erigit ad Deum uidendum qui nondum est ydoneus ad uidendum seipsum. Prius enim est ut cognoscas inuisibilia spiritus tui quam possis esse ydoneus ad cognoscenda inuisibilia Dei, et si non potes cognoscere te, non presumas apprehendere ea que sunt supra te. Principium et principale speculum est ad uidendum Deum animus rationalis inueniens seipsum. » Unde ergo dictum est : uidete uosmet ipsos ne sit in oculo mentali macula. Heb. 3 (12) : uidete fratres ne sit in aliquo uestrum cor malum.

[b] Dicit secundo uigilate super subditos cum sitis populo totali specula. Natura gruis est ista quod grues uolentes dormire etc. |91ra| sicut in sermone ¹¹⁵² Qui custos est Domini ; tunc applica. Sicut natura sagax etc. ut ibi concordantia secundo Hesdre 9 (8, 29) : uigilate et custodite. Apoc. secundo (3, 2) : esto uigilans et confirma cetera que moritura sunt sic erant. Sequitur (3, 3) : si non uigilaueris, ueniam ad te tamquam fur etc. Tunc reducas quomodo olim erant pastores uigilantes et custodientes uigilias (Luc. 2, 8) etc. Set heu uerificatum est hodie quod dicitur in Prou. 9 (23, 33-34) : oculi tui, id est clerici, uidebunt extraneas et cor loquuntur peruersa et erat quasi dormiens in medio mari et quasi sopitus gubernator auulso clauo. Nota quare dicitur extraneas ut habes in sermone predicto. Nota totum et conclude illud, primo Thy. (I Thess. 5, 6) : non dormiamus sicut etiam ceteri set uigilemus et sobrii sumus ; et alibi (I Pe. 5, 8) : fratres sobrii estote et uigilate. Alibi (II Tim. 4, 5) : tu uero uigila, in omnibus labora, opus fac euangeliste etc.

[c] De tertio nota quod membra uiuentia et copulata inuicem in uno corpore naturali quasi quodam circulo uiuant se mutuo, unum quod seruit alteri et econtrario et bonum unum redundat in bonum alterius, unum etiam seruiendo alteri seruit quodammodo sibi ipsi. Non sic de membro morbido uel a corpore separato. Deficiente enim uita uel copula, deficit circulatis ista. Sic spiritualiter in corpore mistico membra uiuentia uita gratie et copulata uinculo caritatis iuuant se mutuo suffragio deuote orationis, et unus orando pro alio meretur sibi ipsi ita quod est in quodam circulo, unde Ps. (34, 13) : oratio mea in sinu meo conuertetur. Unde Gregorius ¹¹⁵³  : « Quisquis |91rb| pro aliis intercedere nititur, sibi potius ex caritate suffragatur ; et pro semet ipso tanto citius exaudire meretur, quanto deuote pro aliis intercedat. » Et est ratio. Nuntius missus ad papam ex parte uniuersitatis agendo fideliter negotia uniuersitatis, citius impetrat gratiam pro semet ipso quam si ad curiam iuisset pro negotio proprio. Oratio est quidam nuntius hominis ad Deum. Unde Augustinus ¹¹⁵⁴  : « Orationis pure magna est uirtus et uelut fidelis nuntius mandatum peragit et penetrat quo caro non peruenit. » Ille ergo portat nuntium uniuersitatis uel communitatis qui non solum pro se, uerum etiam pro aliis intercedit. Iste citius impetrat gratiam a Christo quam si oraret pro se solo. Crisostomus ¹¹⁵⁵ super Mt. : « Pro se orare cogit neccessitas, pro aliis autem caritas fraternitatis commendat. » Ergo iuxta consilium beati Jac. primo (5, 16) : orate pro inuicem ut saluemini. Quam salutem uobis confert.