Sermon 38

Conception de la Vierge.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 98rb-101va ; Bruges, Bibl. mun. 263, f. 66ra-68vb ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 178v-179r.
Plan :
Thème – Le roi de France peut saisir les biens d’une personne. Modalités de la saisie.
comparaison avec la mort
pénitence et miséricorde
cas de la saisie générale
Division
I – Le jour du Jugement sera annoncé par le sceau royal. On ne croit pas ceux qui annoncent la parole de Dieu, pour deux raisons.
II – L’étendard montrera la tristesse.
III – La lumière montrera la fureur.
F. 98rb : Erunt signa in sole et luna in Luc. (21, 25).

[Thème] Quando res et bona alicuius arrestantur in manu regia, ostia domus uel camere |98va| in qua res ille tenentur incluse solent aliquo signo regio sigillari. Apposito signo regio et arresto durante, ille non potest se de rebus propriis iuuare. Modo quid faciunt homines cautelosi timentes ne persone sue uel bona sua arrestentur in manu regia ? Primo quidem si de bonis timent, non exspectant arrestum regis set festinant ponere bona sua extra domum suam et recludere ea penes aliquem notum suum ; illa que penes alium recluduntur a rege non arrestantur. Secundo si de personis timent, etiam arrestum regium non exspectant set, quatinus possunt, fugiunt ad aliquem locum exemptum in quo rex non exercet iustitiam nec apponit merum imperium ¹²¹² . Hoc ideo dixi quia loquendo spiritualiter et realiter manus regia est proprie manus Dei. Ps. (85, 10) : quoniam magnus etc. quia in manu eius etc. Nullus nostrum potest effugere quin finaliter tam ipse quam bona sua arrestentur in manu regia, sancto Iob dicente (10, 7) : cum sit nemo qui de manu tua etc. Mihi autem uidetur quod Dei iudicium, scilicet particulare quod erit in morte cuiuslibet nostrum et uniuersale de quo loquitur euangelium hodiernum, utrumque, inquam, iudicium est sicut quoddam arrestum regium. Declaro primo de particulari, postea de generali.

[a] Primo quidem in morte cuiuslibet nostrum tam res sue quam persona sua arrestantur in manu regia. Persona enim arrestatur et detinetur in carcere regio, inferno uel purgatorio. Ecc. (Act. 13, 11) : ecce nunc manus Domini super te et eris |98vb| cecus et non uidens solem usque ad tempus. Usque ad tempus dixi pro illo de purgatorio quia illi de inferno deputati sunt carceri perpetuo. Iterum in morte arrestantur res nostre : de omnibus enim que hic possidemus, nichil possumus nobiscum portare. Iob (27, 19) : diues cum dormierit nichil secum afferet. Quid ergo debent facere homines discreti ? Primo quidem non exspectantes arrestum mortis debent bona sua ponere extra manum suam et recludere in manu pauperis. Ecc. (14, 13) : ante mortem benefac amico tuo et secundum uires exporrigens da pauperi. De hiis que remanebunt penes nos tempore arresti non poterimus nos iuuare. Prou. (11, 4) : Christo diuitie non proderunt in die ultionis. Illa autem iuuabunt que apud pauperem recludentur. Ecc. XXIX (Eccli. 29, 15) : conclude elemosinam in sinu pauperis et hoc pro te exorabit. Crisostomus ¹²¹³ super Mt. : « Melius seruatur peccunia que in dextra pauperis collocatur, hanc calumpniator non extorquet, inuidus non terminatur, latro non auferet, fur nocturnus non diripiet, seruus fugam meditans non inuadet, set semper est tuta, semper integra, semper salua. » Idem ibidem ¹²¹⁴  : « Qui thesauros suos collocat in terra non habet quid speret in celo. Ut quid enim respiciet in celum, ubi nichil habet repositum ? Quidcumque pro anima tua feceris, hoc Domini est quod relinqueris perdidisti. » Ideo dicitur in figura primo Reg. V (7) : non maneat archa Dei Israel apud nos quoniam manus eius dura est super nos. Apud illos manet archa Dei qui penes se reti|99ra|nent et reseruant in archa bona pauperum Christi. Basilius ¹²¹⁵ , omelia prima : « Panis est famelici quem tu tenes, nudi tunica quam in conclaui conseruas, discalciati calceus qui penes te marcescit, indigentis argentum quod possides, tot iniurias quot subuenire nolueris. » Ergo non maneat archa Dei apud nos. Non seruemus penes nos in archa pauperum Christi, quando manus Domini erit super nos ualde dura. Arrestabuntur in manu regis de qua dicit Ps. (31, 4) : die ac nocte grauata etc.

[b] Secundo qui timet ne persona sua arrestetur in manu regis, sicut timebat sanctus Iob qui dicebat (13, 21) : manum tuam longe fac a me et formido tua non me terreat, non debet exspectare mortis ¹²¹⁶ arrestum set indilate surgere debet ad locum exemptum. Locus autem exemptus a regno Christi iuridictione est locus penitentie, quia super penitentes ipse non exercet rigorem iustitie set dulcorem misericordie. Recte penitentia est uirga aurea quam rex Assuerus protendebat manu, in quo signum clementie monstrabatur. Virga regia corrigens uitia est penitentia. Ps. (44, 7) : uirga directionis uirga regni tui. Tunc rex Assuerus uirgam auream alicui protendit, quando Dominus peccatori concedit spatium penitendi. In hoc ipse monstrat signum clementie, non rigorem iustitie. De hoc signo petebat Ps. (85, 17) : fac mecum signum in bono set heu Iob XXIIII (23) dicit : dedit ei Dominus locum penitentie et ille abutitur eo in superbia. Ille abutitur loco exempto sibi ad refugium |99rb| concesso, qui propter immunitatem loci sumit audaciam delinquendi. Multi frequenter fuerunt decepti cogitantes penes se : « Tu secure potes perpetrare hoc homicidium, statim fugies ad ecclesiam, ostium est apertum », et miseri non auertunt quod clientes regis sunt in insidiis prope eos qui antequam fugere possint, preoccupant et arrestant eos. Spiritualiter cliens regis qui ¹²¹⁷ peccatores arrestat ut ad carcerem trahat est mors. Ita uocat eum Iohannes in Apoc. (6, 3) : cum apparuisset, inquit, sigillum quasi tunc etc. Sequitur (Apoc. 6, 8) : ecce equus pallidus et qui sedebat super eum, nomen illi mors, et infernus sequebatur eum. Modo aliqui fatui sumunt audaciam peccandi, quia cogitant penes se : « Cliens regis non est prope te, tu non ita cito morieris ». Iterum : « Locum refugii habes paratum, ostium penitentie est tibi apertum », et miseri non auertunt primo quod mors insidiatur eis de prope, que antequam penitant, preoccupat eos et trahit ad carcerem regis. Ps. (17, 6) : dolores inferni circumdederunt me, preoccupauerunt me laquei mortis. Unde ¹²¹⁸ Bernardus ¹²¹⁹  : « Quid in rebus humanis certius est morte, quid incertius hora mortis inuenitur ? Non miseratur inopiam, non reueretur diuitias, non sapientie, non moribus, non etati denique parcit nisi quod senibus est in ianuis, iuuenibus uero in insidiis. » Si quilibet nostrum cogitaret quomodo mors insidiatur ei de prope, numquam auderet peccare. Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis, Ecc. (Eccli. 7, 40). Augustinus ¹²²⁰  : « Nichil sic reuocat a peccato sicut quam frequens mortis cogitatio. » Secundo decipiuntur quia credentes in|99va|uenire ostium penitentie apertum, inueniunt ipsum clausum, ad Heb. XII (17) : non inuenit penitentie locum quamquam cum lacrimis inquisisset eum. Suple Esau. Non ergo exspectemus clientem regis set fugiemus statim ad locum penitentie, alioquin arrestabuntur persone nostre. Ecc. secundo (Eccli. 2, 22) : si penitentiam non egerimus, incidemus in manu Domini. Sic patet primum.

[c] Dixi secundo quod etiam generale iudicium erit quoddam arrestum regium. Tunc enim arrestabuntur omnes persone nostre in manu regis, quia omnes stabimus ante tribunal Christi (Rom. 14, 10) et illud arrestum est ualde timendum. Heb. XV (10, 30-31) : quia iudicabit Dominus populum suum. Horrendum est incidere in manu Dei uiuentis. Modum illius arresti describens Anselmus ¹²²¹ dicit : « A dextris erunt peccata accusantia, a sinistris infinita demonia, subtus patens infernus, desuper iudex iratus, intus conscientia urens, foris mundus ardens, uix ibi iustus saluabitur. Heu miser peccator sic depressus, quo fugiet ? », quasi dicat de cetero : non inueniet locum penitentie apertum, ostium penitentie erit clausum. Augustinus ¹²²²  : « Ille iudex nec gratia preuenitur nec misericordia iam flectitur : nec peccunia corrumpitur nec satisfactione uel pena mitigabitur. Hic, dum tempus habetur, agat anima pro se quamdiu est locus penitentie, quia ibi erit locus iustitie. » Iterum omnia bona nostra tunc arrestabuntur quia bona mundana propter hominem facta finem habebunt et exterminabuntur. Dixi autem a principio quod quando bona aliqua arrestantur in manu regia, ostia domus uel camere in qua tenentur inclusa |99vb| aliquo signo regio sigillantur.

[Division] Domus autem uel camera in qua predicta bona tenentur inclusa est celi circumferentia. Domus Dei et porta celi etc. (Gen. 28, 17). Ostia principua huius mundi per que lumen subintrat ad nos sunt sol et luna. Ideo in signum quod omnia intus contenta arrestabuntur in manu regia, sigillabuntur hec duo ostia. Ita dicunt uerba proposita : erunt etc. ubi nominantur tria, nam de die iudicii regale sigillum nuntiabit ¹²²³ rumorem, erunt signa ;diurnale uexillum denominabit merorem, quia sol conuertetur in tenebras, in sole ; luminare pusillum indicabit furorem, quia luna conuertetur in sanguinem, in luna.

[I] De primo nota quod uetule habent istud signum pronosticum : quando sentiunt pruritum uel tonitruum in auribus, dicunt quod audiunt ¹²²⁴ rumores in breui. Rumoribus ergo mirabilibus, quando portantur per nuntium ignotum, non creditur propter solum uerbum dicentis, nisi uideatur et cognoscatur sigillum mittentis. Spiritualiter rumor in breui futurus qui cantare debet continuum tonitruum in auribus cordium nostrorum est rumor de aduentu Christi ad iudicium, dicente Ieronimo ¹²²⁵  : « Quotiens illum diem considero, toto corde contremesco, siue enim comedo siue bibo siue aliquid aliud facio, semper uidetur tuba illa terribilis sonare in auribus : surgite mortui, uenite ad iudicium ». De uoce ¹²²⁶ huius debet intelligi illud, primo Reg. (3, 11) : quicumque audient timent ambe aures eius. Nuntius portans rumores semel missus mundo tamen ig|100ra|notus est Dei filius, missus quidem quia misit Deus filium suum in terris, ignotus quia in Io. (1, 10) : in mundo erit et mundus eum non cognouit. Hic est ille nuntius quem uidit Iohannes in Apoc. (7, 2) : uidi alterum angelum ascendentem ad ortu solis, habentem signum Dei uiui. Huic nuntio mundus credere noluit propter solum uerbum dicentis, nisi uideret sigillum mittentis. Dicebant iudei : Quia facis signum ostendis nobis quia hoc facis (Joh. 2, 18), quasi dicat : tu facis te regis nuntium, ostendas nobis sigillum. Alii temptantes signum querebant ab eo, set quando uiderunt et cognouerunt sigillum mittentis, uiderunt eum ¹²²⁷ facere signa que non potuerunt fieri nisi a solo Deo, tunc crediderunt uerbo suo sicut Nichodemus qui dicit (Ioh. 3, 2) : Rabi scimus etc. Nemo enim potest facere signa que tu facis etc. Alii dicebant : quomodo potest homo peccator hec signa facere ? Et alii uidentes sigillum non recognoscebant quod esset sigillum regis set dicebant multi signa Christi esse demoniorum. In Belzebuto principe demoniorum eicit demonia (Luc. 11, 15). Adhuc hodie est sic : nuntiantibus enim uerbum Dei non creditur etiam nisi uidetur sigillum regis, nisi apparent in eis signa sanctitatis et bonitatis ; quin ymmo magis deprauantur, dicunt quod totum est fictio ypocrisis, allegantes illud Mt. XXIIII (24) : iam impletum surgent pseudoChristi et pseudoprophete et dabo signa magna et prodigia etc. Que est causa huius ?

Primo quod mundus nuntio Dei non credit, nisi uideat sigillum mitten|100rb|tis, secundo quod multi, ubi uident signa, adhuc manent increduli. Ratio primi est ista quia homo alterius patrie et ignote lingue, ueniens ad terram istam, non intelligitur ab indigenis terre huius nisi loquatur per signa, set si sunt hic aliqui pauci de patria sua, illi soli capiunt eius uerba. Homo alterius patrie ueniens ad terram istam est homo Christus Ihesus ueniens de celo in terram. Mundum enim ipse non reputauit patriam suam, ymmo expresse dixit : uos de mundo hoc estis, ego non sum de hoc mundo (Jo. 8, 23), et iterum (Ioh. 18, 36) : regnum meum non est de hoc mundo. Et ideo homines qui patriam habent in mundo nec patriam habent in celo, homines qui terrena sapiunt, illi non capiunt uerba Christi. Verbum Dei non capit in nobis, nisi forte loquatur per signa, quando uident terremotum uel audiunt tonitrua, tunc aliquantulum credunt. Multi crediderunt in eum, uidentes signa que faciebant in eo, set si sunt hic aliqui pauci de patria Christi, sicut erant apostoli quibus dixit : de mundo non estis set ego elegi uos de mundo (Jo. 15, 19), illi de facili capiunt uerba eius (Ioh. 10, 27) : oues mee uocem meam audiunt. Hanc causam assignat ipse in Iohanne (8, 46) : si ueritatem dico quare uos non creditis qui ex Deo est uerba Dei audit propterea uos non auditis quia ex Deo non estis. Ubi Gregorius ¹²²⁸  : « Si uerba Dei audit qui ex Deo est, et audire uerba Dei audire non potest quisquis ex illo non est, tunc roget se unusquisque si uerba Dei aure |100va| cordis percipit. Unde sic celestem patriam desiderare ueritas iubet, carnis desideria conteri, mundi gloriam declinare, aliena non appeti, propria largiri. Penset ergo unusquisque nostrum, si hec uox Dei in corde ¹²²⁹ eius aure conualuit, et quia iam ex Deo sic agnoscit. Nam sunt plerique qui precepta Dei non aure cordis percipere dignantur. »

Ratio secundi est quia figura sigilli non imprimitur faciliter nisi in cera molli, unde Ps. ¹²³⁰ dicit (21, 15) : factum est cor meum tamquam cera. In corde humano debent imprimi uerba et miracula Christi sicut in cera imprimitur figura sigilli. In Can. (8, 6) : pone me ut signaculum super cor tuum. Quod ergo aliqui non credunt nisi uident signa manifesta, hoc ideo est quia corda eorum in malitia sunt obdurata, similes pharaoni de quo Ex. VII (3-4) : indurabo cor eius et multiplicabo signa et ostenta mea in terra Egypti et non audiet uos. Pharao interpretatur denegans uirum ¹²³¹ . Vir autem dicitur a uirtute. Pharao ergo est ille qui uidens in alio signa uirtutis et manifesta indicia sanctitatis, negat ea et deprauat, dicens quod totum est fictio et ypocrisis et causa est quia isti sunt in malicia ita obdurata quod credunt aliquos similes esse sibi.

Redeo ad propositum. Quia Christus experimento probauit quod in primo aduentu suo mundus non credidit uerbo dicentis nisi uideret sigillum mittentis, ideo ueniens secundo ad iudicium, ostendit mundo regale sigillum. In Ex. XXXIII (34, 10) : uidentibus cunctis signa faciam que |100vb| numquam sunt uisa super terram, ut cernat populus iste opus Domini terribile quod facturus sum, et in Luc. (21, 11) : terremotus erunt per loca et pestilentie et fames terroresque de celo et signa magna erunt. Ideo dixi quod de die iudicii regale sigillum nuntiabit rumorem.

[II] De secundo nota quod « quando aliquis magnus paterfamilias uel dominus moritur, familia eius deponit indumenta letitie et in signum meroris induit se uestibus nigris ¹²³²  ». Maximus autem dominus uidetur esse humanum genus. Dominamini piscibus maris, in Gen. (1, 28) dictum est ei, et uolatilibus celi et uniuersis animantibus que mouentur super terram.Breuiter dominium eius se extendit a solis ortu et occasu ab aquilone et mari, ymmo plus ipsa luminaria celi facta sunt ut famulentur et seruiant homini, qui famulatus fuit figuratus per sompnium Ioseph. Vidi,inquit, per sompnium quasi solem et lunam et stellas XI adorare me (Gen. 37, 9). Dixit optime per sompnium quia honor mundanus et mundanum dominium non est nisi sompnium. Sicut enim cum aliquis sompniat se manducare cibis satiatus sompniatus non satiat sompniantem, uidetur ei quod tenebat panem in manu et expergefactus inuenit eam uacuam, sic diuitie et honores mundi non satiant habentem. Quin ymmo dormierunt sompnium suum etc. (Ps. 75, 6). Bene ergo dixit : uidi per sompnium etc. quia licet sol et luna famulentur homini in presenti uita, humanum tamen dominium non est nisi sompnium, nihilominus hec duo, moriente humano genere defficiente |101ra| familia eius, scilicet luminaria celi, deponent indumenta letitie et uestient se uestibus nigris. Spiritualiter sol qui indutus est lumine sicut uestimento, Apo. VI (12) : sol factus est niger tamquam saccus cilicinus. Marci XIII (24) : in diebus illis sol contenebrabitur et luna non dabit splendorem suum. Crisostomus ¹²³³  : « Paterfamilias moriente, domus turbatur, terrenalia plangit et nigris se uestimentis se induit, sic humano genere propter quod facta sunt omnia circa finem constituto celi misteria lugent et candore deposito tenebris induuntur. » Ioel III (2, 10) : sol et luna obtenebrati sunt et stelle retraxerunt splendorem suum.

De tertio nota quod sacrista noster, quando pulsat ad horas, facit communiter duo signa, unum cum campana minori et aliud cum maiori. Ideo autem pulsatur duplex campana et fuit duplex signum ut fratres se preparent et parati hora debita ueniant ad chorum. Spiritualiter due campane maior et minor cum quibus fit signum ad horas, sicut luminare maius et luminare minus, de quibus Gen. (1, 14) : fiant luminaria in firmamento celi et sint in signa et tempora, et in Ps. (103, 19) : fecit lunam in tempora. Modo si aliqua hora indiget pulsatione et preparatione, illa est hora nouissima, estote parati quia qua hora non putatis filius hominis ueniet, in Luc. (12, 40). Hoc debet continue pulsare ¹²³⁴ aures cordis nostri. Ideo sacrista Saluator noster pro hac hora faciet multa signa set spiritualiter faciet duplex signum cum maiori et minori campana. Act. secundo (19-20) : dabo prodigia in |101rb| celo sursum et signa in terra deorsum sol conuertetur in tenebras et luna in sanguinem antequam ueniet dies Domini magnus et manifestus, unde Gregorius ¹²³⁵ super illo uerbo : erunt signa in sole et luna, « Dominus ac Redemptor noster, paratos nos inuenire desiderans, senescentem mundum que mala sequentur denunciat, ut nos ab eius amore compescat. Appropinquante eius terminum quante persecutiones preueniant innotescit, ut qui Deum metuere in tranquillitate nolimus ¹²³⁶ , iustum eius iudicium uel persecussionibus accusari timeamus. » Spiritualiter signum illud quod fiet cum campana minori, quando luna conuertetur in sanguinem, indicabit furorem et incutiet timorem. Hoc patet in simili. Rex enim Francorum, preter commune uexillum quod depingitur cum floribus liliorum, quando procedit ad bellum contra inimicos, habet uexillum ante se totum coloris sanguinei et audiui dici quod quando uexillum illud explicatur in bello, non est aliquis ita audax qui totus non tremat. Proprie loquendo nullum regnum debet uocari regnum Francie nisi solum regnum Christi et beatorum. Sola illa que sursum est Iherusalem libera est (Gal. 4, 26). Omne regnum mundanum est regnum seruorum. Merito summus pontifex maior in regno mundi uocat se seruum seruorum Dei. Modo rex Francorum Christus in duplo aduentu suo usus est et utetur duplici uexillo. Vexillum enim aduentus Christi fuit depictum cum floribus liliorum. Signum |101va| enim aduentus sui primi fuit flos uel lilium uirginitatis in matre cum fructu fecunditatis. Flores mei fructus honoris et honestatis (Eccli. 24, 23). Ego flos campi et lilium conuallium (Can. 2, 1). Ita depixerat Ysaias hoc uexillum (7, 14) : dabit Dominus ipse uobis signum, ecce uirgo concipiet etc. Set uexillum aduentus secundi, quando ueniet contra aduersarios ad peccatores debellandum, erit totum coloris sanguinei. Apo. VI (12) : luna tota facta est quasi sanguis. Primum uexillum non indicabit furorem set pacem et mansuetudinem regis. Ecce rex tuus tibi uenit mansuetus in Mt. (21, 5). Set secundum uexillum sanguineum ab eo indicabit furorem regium quod non erit ita audax qui non tremat totus. Turbabuntur omnes gentes et timebunt qui habitant terminos a signis tuis (Ps. 64, 9), et Baruc. ¹²³⁷ VII (Habacuc 3, 11) : sol et luna steterunt in habitaculo suo etc. usque ibi (3, 12) : in fremitu conculcabis terram in furore etc. Figuratur rex iste per regem Salomonem propter duplicem nominis interpretationem. Salomon enim interpretatur pacificus ¹²³⁸ et significat Christum a primo aduentu suo usque ad secundum. Ps. (71, 7) : orietur in diebus eius iustitia etc. Iterum interpretatur retribuens iniquis et significat eum in aduentu secundo quando retribuet malis supplicium dicens eis (Matth. 25, 41) : ite maledicti in ignem eternum,et iustis premium dicens (Matth. 25, 34) : uenite benedicti Patris mei, percipite regnum etc.