Circoncision.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 106ra-108vb ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 179v-180r.
Plan :
Prothème – L’usage des langues selon les régions. L’usage de la langue par le prédicateur.
Thème – La Circoncision sauve du péché.
I – La dureté du Jugement est adoucie par la bienveillance de Dieu.
II – La Circoncision sauve du péché.
III – C’est une marque imprimée sur notre qualité d’humain.
Nb : II et III ont été inversés dans le sermon.
F. 106ra : Apparuit benignitas et humanitas Saluatoris Dei nostri, ad Titum (3, 4).
[Prothème] Apparuerunt illis dispertite lingue, Act. (2, 3). Ad hoc quod lingua extranea possit intelligi in aliena terra, lingua britannica in Francia, necesse est habere interpretem qui sciat duo paria linguarum. Primo quod sciat saltem intelligere linguam britannicam, alias nesciret quid Brito diceret. Si |106rb| nesciuero uirtutem uocis ero ei cui loquor barbarus, prima Cor. IX (14, 11). Iterum qui sciat non solum intelligere, ymmo dicere et loqui linguam gallicam, alias purus gallicus eum non caperet. Vos per linguam nisi manifestum sermonem dederitis quomodo scient, quod dicitur prima Cor. IX (I Cor. 14, 9). Sicut maior est distantia inter celum et terram quam inter Britanniam et Franciam, sic maior differentia est inter linguagium celi, quod est uerbum Dei, uerbum Dei in excelsis (Eccli. 1, 5), et linguagium, uerbum hominis terreni. Qui de terra est de terra loquitur. Quantum [distat] inter linguam britannicam et gallicam 1294 , sic apparet. Brito enim, si diu moretur in Francia, addiscit loqui gallicum, set nullus homo terrenus, quantumcumque diu conuersetur in celo, potest loqui linguam celi, dicere uerbum Dei. Dicere est generare filium. Hoc nullus potest facere nisi Pater. Paulus Apostolus qui raptus fuerat usque ad tertium celum bene iactabat se quod illud uerbum audierat, set dicebat cum hoc quod nullus, nec ipse nec alius, illud dicere poterat. Audiuit archana que non licet homini loqui (II Cor. 12, 4). Ille ergo qui linguagium celi, uerbum Dei, debet interpretari in terra hominibus terrenis, opportet quod sciat duo paria linguarum. Interpretes huius uerbi sunt predicatores, posuerunt in celum os suum et lingua eorum transiuit in terram. Unde predicatori non sufficit ut sciat loqui linguagium terre illius in qua predicat, set opportet cum hoc quod sciat intelligere linguagium celi, uerbum Dei, uerbum Sacre Scripture, debet esse clericus, intelligere Scripturas. Ita dicit Apostolus, |106va| prima Cor. 14 (6) : si uenero ad uos linguas loquens aut quid prodero nisi loquar aut in reuelatione aut in scientia. In figura huius legitur in Actibus quod cum discipuli essent pariter in eodem loco orantes et exspectantes aduentum Spiritus Sancti qui docet eos linguagium celi, apparuerunt ille dispertite lingue (Act. 2, 3). Nota quomodo docuit eos duo paria linguarum, et applica ad predicatorem, et conclude quod exemplo apostolorum debemus omnes simul orare. Qui loquitur lingua oret ut interpretetur, prima Cor. 14 (13), orate,inquit, pro gratia uerbi pro qua impetranda recurrendum est ad matrem uerbi etc.
[Thème] Apparuit benignitas etc. Nota quod legiste glosam suam, nouam scripturam que facta est pro expositione textus antiqui, et que glosa posita est iuxta uel supra legem et sub lege, illam scripturam nouam uocant apparatum. Ratio est quia 1295 intelligere aperte facit quod erat dubium et obscurum in scriptura antiqua in textu legis. Unde contingit quandoque quod sunt due leges date a duobus imperatoribus uel ab eodem, que prima facie uidentur contrarie, unus uidetur prohibere quod alter precipit et e contrario. Et ideo uidetur quod custodiendo legem unam nitemus alterius saluari non possit. Ad hoc ergo facta est scriptura noua que uocatur apparatus ut concordet leges contrarias, ut doceat uiam mediam per quam saluari possit intellectus utriusque legis. Hoc ideo dixi quia homo est quasi liber quidam habens duo folia, spiritum et carnem, animam et corpus. Hic liber generationis Adam, Gen. 6 (5, 1). Summus imperator Deus dedit |106vb| antiquitus legem unam. Dominus rex noster et Dominus legifer noster (Is. 33, 22). Lex ista fuit scripta in primo folio huius libri in monte, Iere. 31 (33) : dabo legem meam in uisceribus eorum et in corde eorum scribam eam. Ista est lex originalis iustitie, statuens ut spiritus semper esset Deo subiectus et corpus spiritui. Postmodum non imperator set l’empireor, ille qui est rex super omnes filios superbie, dedit aliam legem huic contrariam. Virtus peccati lex, prima Cor. 16 (15, 56). Lex subintrauit ut habundaret delictum, Io. V (Rom. 5, 20). Hec fuit scripta in secundo folio, id est carne, Heb. a (Rom. 8, 7) : sapientia carnis inimicitia est Deo. Legi enim Dei non est subiecta neque potest lex ista esse inimica legi Dei neque contrariari, quia ordinat et uult quod caro dominetur spiritui et spiritus rebellis sit carni [subiectus], unde Paulus doctus in lege scripta in libro suo (Rom. 7, 23) : uideo,inquit, aliam legem in membris meis repugnantem legi mentis mee et captiuantem me dicentem in lege peccati etc. Sequitur (Rom. 7, 25) : ego ipse mente seruio legi Dei, carne autem lege peccati. Ex hoc apparet in qua uili seruitute ponit se homo, quando se subiicit legi peccati, quod exit regnum Francie, seruire Deo regnare est, et se ponit in peiori imperio. Ante natiuitatem Christi leges iste erant adeo contrarie quod nullus poterat eas concordare, tenendo legem iustitie, lex peccati saluari non poterat, iustitia Dei non permittebat 1296 quod peccator aliqui saluaretur. Iterum ad hoc summus imperator Deus dedit aliam legem contra legem peccati, scilicet legem circumcisionis. |107ra| Circumcisio enim data est in remedium contra originale peccatum, nec istam legem seruando poterat lex peccati uel peccator saluari. Omnes circumcisi descendebant in infernum neque enim circumcisio aliquid ualet neque prepucium set noua creatura. Ad concordandas ergo et saluandas leges contrarias, quia lex antiqua facere non poterat, necesse fuit noua creatura fieri que apparatus diceretur. Hec scriptura noua facta fuit quando uerbum, quod erat in principio apud Deum, scriptum fuit in pelle uel in pergameno nostre humanitatis. Erat apud patrem et apparuit nobis, Io. primo (I Io. 1, 2). Apparatus iste fuit hodie positus sub lege, iuxta legem et supra legem. Erat tamquam Dominus quantum ad diuinitatem. Dominus rex noster Dominus legifer noster (Is. 33, 22)et tamen iuxta legem uoluit hodie circumcidi. Ut faceret secundum consuetudinem legis pro eo, Luc. 2° (2, 27). Circumcisionem accipit homo in sabbato ut non soluatur lex Moysi, Io. a (7, 23). Ecce nunc quomodo nec legem saluaret : subposuit se legi. Misit Deus filium suum factum ex muliere factum sub lege (Gal. 4, 4). Iterum apparatus iste concordauit leges contrarias iustitie et peccati. Legem iustitie in concordia posuerunt, Sap. 2° (18, 9). Inuenit eam mediam suam, scilicet misericordiam. Quomodo sine circumcisione legis iustitie potest peccator uel lex peccati saluari ? Non ex operibus iustitie que fecimus nos set secundum suam misericordiam saluos nos fecit, ad Titum (3, 5). De hoc apparatu loquitur Paulus apostolus in uerbo thematis preassumpto dicens apparuit etc. Et dicit tria de ceo : amolie et de cil cis sa |107rb| doyut de justice par debonereté, apparuit, il sauve la ley de pechié, la ley de iniquité, Saluatoris nostri, il fu escrit en la piau parchemin de nostre humanité, Dei. Mollificauit ipse, temperauit rigorem iustitie dulcorem sue benignitatis : apparuit. Ipse saluauit legem peccati et iniquitatis, Saluatoris nostri, ipse fuit scriptus in pelle uel pergameno nostre humanitatis, Dei.
[I] De primo nota quod Dominus in antiqua lege, antequam apparatus iste scriberetur, numquam perfecte ostenderat dulcorem sue benignitatis set magis rigorem iustitie. Bene dura et rigida iustitia, quia lex statim infligebat penam pro peccato, mulier deprehensa in adulterio statim lapidabatur, lex taxabat emendam condignam pro quolibet forefacto, oculum pro oculo, dentem pro dente (Matth. 5, 38), ouis redebatur pro oue. Ecce quomodo lex antiqua rigorem et crudelitatem iustitie pretendebat. Lex iram operatur, Ro. X (4, 15). Set apparatus noster hanc duritiam temporauit quia quelibet iniuria non uindicaretur. Mt. (18, 21-22) : si peccauerit in te frater tuus dimittam ei non solum usque septies set usque septuagies septies. Iterum docuit quod percutienti te in una maxilla preberes alteram (Matth. 5, 39), quod tollenti pallium dares et tunicam. Ecce quomodo dulcorauit crudelitatem iustitie per benignitatem. Ex hoc possumus elicere argumentum quod illi sunt apostati in fide Christi et uolunt reuerti ad legem antiquam Iudeorum qui uolunt uindicare omnes iniurias sibi factas ; ymmo peiores sunt hodie quam Iudei |107va| quia lex solum taxabat emendam secundum quantitatem delicti : oculum pro oculo etc. Set hodie non sufficit emenda, nisi excedat in centuplo quantitatem iniurie. Illi ergo qui sunt de lege uel fide Christi debent seruare apparatum benignitatis, non legem crudelitatis. Sap. primo (1, 2) : apparet hiis qui fidem habent in illum. Sequitur : benignus est enim (Sap. 1, 6). Set unde hoc quod lex pretendebat rigorem equitatis ? Apparatus autem dulcorem benignitatis. Causa est in arcu sunt duo, lignum et corda ; antequam corda ponatur in arcu, arcus longior est quam sit corda. Iterum tunc est arcus rectus et rigidus set quando corda ponitur, tunc arcus longior minuitur ad mensuram corde et rectitudo eius incuruatur et rigiditas mollificatur. Ex hoc apparet statim quod numquam est mollities benignitatis sine paruitate humiliantis, numquam est uere mitis nisi sit humilis. Discite a me quia mitis sum et humilis corde (Matth. 11, 29). Sic de diuina natura respectuhumane sicut de ligno et arcu respectucorde. Natura enim diuina incomparabiliter maior est quam humana, et ideo antequam paruitas humane nature esset unita magnitudine nature diuine, arcus diuine iustitie rectus erat et rigidus Deus rigorem iustitie pretendebat. Iustus es Domine et rectum iudicium tuum (Ps. 118, 137)set quando magnitudo diuinitatis fuit minorata 1297 ad mensuram nostre parue humilitatis, minuisti eum paulominus ab angelis (Ps. 8, 6), optauit flecti rigorem iustitie per cordam misericordie. Ps. (84, 11) : misericordia et |107vb| ueritas obuiauerunt sibi iustitia etc. usque ibi 2 II : Dominus dabit benignitatem (Ps. 84, 13). Hoc fuit bene figuratum in Genesi ubi post illam duram et rigidam iustitiam quam exercuerat Deus, perdens aquis diluuii omnem carnem, postea placatus, signum pacis et benignitatis ostendit Dominus (Gen. 9, 14-15) : apparebit arcus meus in nubibus et recordabor federis mei quod pepigi uobiscum. Recordare est cordam in arcu reponere. Nota quod apparitio arcus in nube optime figurat apparitionem filii Dei in carne. Arcus modo sic apparet in nube quod duo cornua, ubi debet poni corda, sunt uersus nos, lignum uersus celum. Dicunt aliqui quod instante die iudicii erit totum e contrario, modo quando sagittarius tenet cordam arcus uersus se et lignum uertit contra alium, signum est quod uult eum sagittare ; quando tenet e contrario arcum uersus se et lignum uertit contra alium, signum est quod nullum uult percutere, signum est pacis, non guerre. Nota quod per arcum intelligitur iustitia uel uindicta quam accipiet Deus de peccatoribus. Nisi conuersi fueritis gladium suum uibrauit tetendit etc. (Ps. 7, 13). Per cordam intelligimur misericordia, miserorum corda, ratio est quia ita utitur Deus sua iustitia sicut sagittarius arcu. Sagittarius enim in primo tractu non statim percutit signum, set modo super, modo subtus, modo a dextris, modo a sinistris, modo longius, modo propinquius. Finaliter tamen quando tantum girauit, percutit signum et scindit eum in duo |108ra| frustra quandoque. Iterum quanto corda plus trahitur et arcus amplius flectitur, tanto maior et fortior ictus datur. Applica ista ad diuinam iustitiam et deducas ulterius quomodo filius Dei per apparitionem suam in primo aduentu fuit arcus cuius corda uersa est uersum nos, quia non uenit ut iudicet mundum etc. (Io. 3, 17). Set in secundo aduentu retrahet ad se cordam misericordie et conuertet ad nos arcum iustitie. Ego in iustitia apparebo conspectui tuo (Ps. 16, 15). Simile habemus in natura : panthera 1298 animal pictum pulcherrimum est, unde alia animalia libenter aspiciunt. Habet autem caput adeo terribile quod terrentur alie bestie aspiciendo caput suum. Panthera quia animal sociale est et libenter cum aliis conuersatur, et inclinat et abscondit caput suum, ne animalia terreantur. Facies Christi adeo plena est gratiarum quod in eius aspectu delectantur angeli beati. Ipse est in quem desiderant angeli conspicere, ipse tamen habet caput adeo terribile quod ubi ostendit se capitaneum et iudicem : « Adorant Dominationes, tremunt potestates 1299 ». Quia igitur delicie eius sunt esse cum filiis hominum (Prou. 8, 31), ut habitaret nobiscum, inclinauit profundissime caput suum, inclinauit celos et descendit (Ps. 22, 10). Set quando in finali iudicio eriget caput suum, ostendet se capitaneum et iudicem nostrum rigidum ; in aspectu eius omnes trement et timebunt, horrendum et cito apparebit tibi. Sequitur : exiguo enim conceditur misericordia, potentes enim potenter tormenta patientur, Sap. 6 (7).
[III] De secundo nota : apparuit humanitas Dei. Ymago alicuius numquam |108rb| potest ita proprie apparere sicut in speculo. Pictor bene facit pulcriorem ymaginem et melius coloratam, set ita bonam, ita propriam, numquam. Bonitas enim ymaginis non attenditur in pulcritudine coloris, set in assimilatione illius cuius est ymago. Modo in speculo sunt duo uitrum perspicuum et plumbum opacum, in uitro separato existente a plumbo nullus apparet ymago, set apparet in speculo existente fracto. In diuinis persona filii habet rationem ymaginis proprie, hec ymago pluries fuit confracta et amplius multa ydola fiebant antiquitus que adorabantur sicut dii, set in signum quod iste erunt false ymagines nec erunt uere dii set magis in eis habitabunt demones, legitur quod in nocte et hora Natiuitatis dominice in Egypto Roma et statua Romuli conmuta fuit et templum eius corruit. In hoc apparuit filius Dei ut dissoluat opera dyaboli, (I) Io. 3 (8). Iterum « summus subtilissimus artifex 1300 » Deus pluries a contrefayte istam ymaginem, puras creaturas fecit ad ymaginem et similitudinem suam. Ad ymaginem Dei factus est homo, Gen. 9 (6), ex quo possumus accipere breue documentum quod bonitas hominis non consistit in exteriore pulcritudine. Fallax ergo et uana est pulcritudo, ymmo consistit in assimilatione ad Christum. Ille est melior qui Christum perfectius ymitatur. Ymitatores mei estote sicut et ego Christi (I Cor. 11, 1). Ymago défiguré et vermoulu solet depingi et colorari, set ymago bona facta manu artificis ita non solet depingi nec |108va| datur sibi libenter alius color quam ille que ab artifice accepit. Sic certe persona ad ymaginem Dei facta et manu Dei fabricata, si ultra pulcritudinem quam habet ab auctore nature depingit se et querit extraneam pulcritudinem, signum est quod talis ymago est putrefacta et corrupta intus in consciencia. Mutauerunt gloriam incorruptibilis Dei in similitudinem ymaginis corruptibilis hominis, Rom. primo (23). Modo numquam fuit ita subtilis artifex Deus nec alius qui posset hanc ymaginem 1301 proprie contrefayre, sic quod ex toto assimilatur sibi. Non est similis tui in diis, Ier. (Ps. 85, 8), et ideo non poterat apparere hec ymago nisi in speculo, in eo qui est speculum sine macula. Ymago etiam Dei et ymago illius speculum fuit factum quando perspicuum diuinitatis fuit terminatum opaco nostre humanitatis in hoc suppremo speculo apparuit filius Dei, I Io. III (8), et quia in speculo fracto apparent due ymagines, ideo fuit hodie fractum uel diuisum illud speculum in circumcisione, ut ostenderet in se non solum esse ymaginem diuinitatis in qua est par per omnia simul, ymmo cum hoc naturam nostre humanitatis in qua assimilatur nobis et nos sibi. Ego quidem mortalis homo sum similis omnibus et in uentre matris figuratus sum caro, Sap. a (7, 1). Scimus quoniam cum apparuerimus similes ei erimus, Io. prima I (3, 2).
[II] Circa tertium nota quod sicut iam tactum est, antequam fieret iste apparatus seruando legem circumcisionis, non poterat saluari lex peccati, unde hoc dicunt cirurgici quod lesa |108vb| aliqua parte uel aliquo membro corporis, expedit quod fiat minutio, non quidem in membro leso set in membro illeso, et hec minutio facta in membro sano est causa salutis in altero membro leso. In toto genere humano non fuit unum membrum, excepto Christo Ihesu nostro, qui non fuit lesum per originale peccatum, a planta pedis usque ad uerticem non est in eo sanitas (Is. 1, 6), solus Christus est qui dicit (Ps. 25, 1) : ego autem innocentiam ingressus sum. Et ideo minutio circumcisionis in quocumque alio non poterat esse sufficiens causa salutis, quia licet in circumcisione tolleretur culpa originalis et conferetur sanitas gratie, tamen non conferebatur circumcisis perfecta sanitas que est salus glorie. Quia igitur solumcaput erat illesum, debuit fieri minutio de uena capitis propter salutem totius corporis. Ergo caput tamen ecclesie ipse Saluator corporis eius, Eph. V prima (5, 23). Minutio Christi facta est hodie et ideo imponitum est sibi nomen Saluatoris. Postquam consumati sunt dies octo ut circumcideretur puer uocatum est nomen eius Ihesus (Luc. 2, 21). De hoc nomine dicitur Act. 9 (4, 12) : neque enim aliud nomen est sub celo datum hominibus in quo etc. Ecce quomodo iste apparatus saluat legem peccati, primo conferendo sanitatem gratie, apparuit gratia Saluatoris nostri, ad Titum (2, 11), iterum conferendo salutem glorie : quando Christus apparuit uita nostra tunc et uos apparebitis cum ipso in gloria (Col. 1, 4). Ad quam etc.
gallicam] quod add. P.
quia] apparere add. P.
permittebat] permittebatur P.
minorata] minoratus P.
Exemplum 9.
Prefatio Missae.
Augustinus Hipponensis, De uera religione, 39 (J. Martin, SL 32, 1962, p. 234).
ymaginem] lac. P.