Sermon 45

Sainte Agnès.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 112rb-114ra ; Rome, Bibl. Apost. Vatic., Borgh. 247, f. 184r.
Plan :
Thème – Une fois les fiançailles terminée, la fiancée s’installe chez son futur époux. Comparaison avec l’homme qui quitte son corps.
Division – Le mariage d’Agnès avec le Christ
I – Ce mariage est protégé par la charité.
II – Le martyre.
F. 112rb : Nuptie facte sunt in Cana Galilee (Io. 2, 1).

[Thème] Sponsa que quamdiu durat tempus sponsalium, moratur in domo propria uel in domo parentum, transacto tempore sponsalium, in ipsa die nuptiarum transfertur de domo parentum ad domum et thalamum sponsi et non in domo sponse. Hoc pro tanto dixi quia agnus sponsus uirginum intra cuius thalamum nuptie celebrantur in domo Christus est. Qui habet sponsam sponsus est, in Ioh. (3, 29). Domus nuptiarum est regnum celorum, unde in Mt. (22, 2) : simile est regnum celorum homini regi qui fecit nuptias etc. Sponsa uxor agni est quelibet anima fidelis. Hanc amaui et exquisiui eam (Sap. 8, 2). Sequitur : quesiui sponsam mihi eam assumere et amator factus forme illius. Domus propria |112va| huius sponse uel potius domus parentum est domus nostra lutea que terrenum habet fundamentum in Iob (4, 19). Hanc domum describens alibi loquitur ¹³²⁸ (Iob 17, 13) : infernus domus mea est et in tenebris straui lectulum meum. Et recte habitare in mundo est recte habitare in quodam inferno. Sequitur (Iob 17, 14) : putredini dixi pater meus es, mater mea et soror mea uermibus. Si putredo et uermes sunt parentes nostri, cum caro nostra sit domus putredinis et domus uermium, patet quod anima, quamdiu manet in carne, moratur in domo parentum. In hac domo parentum non celebrantur nuptie set sponsalia tantum, quod patet sic. Hec est differentia inter sponsalia et nuptias, que sunt promissio futuri matrimonii, etiam si sit iuramento uel fideli datione firmata, faciliter soluuntur et in multis casibus diminuuntur. Soluuntur enim sponsalia ipso iure per matrimonium cum alia uel alio contractum, etiam per fornicationem sponsi uel sponse soluuntur sponsalia, etsi non ipso iure, saltem auctoritate ecclesie, set nuptie perfecte numquam soluuntur uiuente utroque coniuge. Apostolus, I Cor. VIII (7, 39) : mulier cum alligata uiro quamdiu uiuit. Spiritualiter enim, quamuis sponsalia inter animam fidelem et Christum sint firmata fidei datione, hoc est sacri baptismatis susceptione, Osee (2, 20) : sponsabo te mihi in fide. Anima enim quamdiu manet in carne non est sic coniuncta Deo inseparabiliter uel indissolubiliter quin sponsalia possint solui ualde faciliter, quotiens anima Christo desponsata |112vb| fornicatur, id est in alio quam in sponso suo Christo delectatur ; quotiens enim per consensum de presenti in peccatum mortale contrahit matrimonium cum dyabolo, totiens soluuntur inter ipsam et ipsum. Infelix anima que una miseria delectatione perdit donum Spiritus Sancti et elemosinam ! Osee IIII (3) : fornicabuntur filie uestre et sponse uestre adultere erunt. Durante ergo tempore sponsalium, quamdiu maneat anima in domo parentum, nuptie non celebrantur. Hec omnia optime designantur per hoc quod nuptie facte sunt in Cana Galilee. Galilea interpretatur transmigratio ¹³²⁹ et a Gala que est lac, quia homines Galilei candidiores sunt ceteris Palestinis. Galilea ergo est ciuitas illa celestis cuius Nazarei candidiores niue, nitidiores lacte, rubicundiores ebore antiquo saphiro pulcriores (Can. 4, 7), set quod nuptie fiunt in Cana Galilee quod interpretatur transmigratio set figuratiue designat quod sollempnitas nuptiarum agni non incipit donec anima migrat a corpore, donec transferetur de domo parentum ad domum et thalamum sponsi sui, iuxta illud : ueniente sponso, prudens uirgo preparata introiuit cum eo ad nuptias (Matth. 25, 10). Set dicitur in Cana Galilee : Cana est quidem uicus Galilee et interpretatur oleatio ¹³³⁰ uel emulatio. Et certe quamuis in Galilea ceteri sunt mansiones multe, quia uici diuersi : in domo Patris mei mansiones multe sunt, Io. XVIII (14, 2) et III Reg. (9, 11) dicitur : XX oppida in terra Galilee, ibi est enim uicus prophetarum etc. et uicus uirginum, |113ra| quamuis inquam ita sit cum nuptie agni, similiter celebrantur in uico uirginum, dicente Apostolo II Cor. XI (2) : emulor enim uos Dei emulatione despondi enim uos uni uiro uirginem castam exhibere Christo. Hic uicus est zelus caritatis castitate uirginitatis. O quam pulcra est casta generatio cum caritate, Sap. IIII (1). Unde transmigratio tempore sponsalium migrauit de domo parentum ad domum et thalamum sponsi sui in qua domo sollempnitas nuptiarum agni celebratur ¹³³¹ , ideo dixi congrue : nuptie facte sunt etc.

[Division] Ubi apparet quod matrimonium inter Agnetem et agnum sub caritatis pallio copulatur. Nuptie dicuntur ex tegere, quia nubentes sub panno teguntur et ibi benedicuntur. Igitur hoc matrimonium sub caritatis pallio copulatur, nuptie, carnis martirio consumatur, facte sunt, nec castitatis lilio derogatur, quia fertur in Cana Galilee. Gallice : cele mariage amour le joint et carité le ferme, more pas n’ele desioure a touz le plus conferme, et mout plus le comomt taunt est chasté plus ferme.

[I] Primo dixi etc. Caritas pallium quod, secundum Apostolum, caritas operit multitudinem peccatorum, I Pe. III (4, 8), set dicitur pallium nuptiale pro tanto quod in nuptiis sub panno uel pallio ponitur, non solum sponsa cum sponso, ymmo etiam pueri lacrimandi, sic ponitur sub pallio caritatis. Primo sponsa copulatur sponso ; per caritatem enim anima unitur et |113rb| coniungitur Christo, dicente sponsa in Cant. (6, 2) : ego dilecto meo et dilectus meus mihi et ego illi,et tamen hic ponuntur filii lacrimandi. Filius dicitur quia fuit ut ille, filius ergo quem tu debes esse proximus tuus, quem secundum euangelium debes ut te ipsum amare, Luc. IIII (10, 26) : in lege quid scriptum est quomodo legis, sequitur (Luc. 10, 27) : diliges Dominum Deum tuum etc. Ecce quod sub pallio caritatis non solum ponitur sponsa cum sponso, set cum lacrimandis. Anima ergo desponsata Christo non debet se ipsam diligere sponsum suum set debet pallium caritatis expandere ad quemlibet proximum, Ruth. III (9) : expande pallium tuum super famulam tuam quia propinquus es, set heu in Ysa. (28, 20) dicitur quod pallium breue utrumque non operire potest. Pallium caritatis nunc aliquibus [est] adeo breue et curtum quod non potest operire nisi unum tantum, hodie quilibet ita diligit solumse ipsum. Erunt homines se ipsos amantes, II Thim. III (2), quod nullus curatur de bono proximi, nullus de utilitate communi. Tamen Augustinus ¹³³² dicit : « Quanto amplius rem communem quam propriam uestram curaueritis » etc. usque ibi : « Superemineat que permanet est caritas ». Superemineat in contrarioad modum panni uel pallii de qua dictum est illi qui intrauerat ad nupcias (Matth. 22, 12) : amice, quomodo huc intrasti, non habens uestem nupcialem. Proiectus est ille in tenebras exteriores. Sic qui caritatem non habet, excluditur a nuptiis regis eterne et mittitur in tenebras exteriores inferni. Sub hoc pallio caritatis |113va| copulatum est matrimonium inter Agnetem et agnum, dicente ipsa ad filium prefecti ¹³³³  : « Discedite a me, pabulum ¹³³⁴ mortis, iam quia ab alio amatore preuenta sum ¹³³⁵  », quasi dicat : iam alium maritum, et alibi ¹³³⁶  : « Amo Christum, in cuius thalamum introiui. » De hoc matrimonio Agnetis [et] Agni consecuto sub pallio caritatis loquitur pulcre, ideo Apoc. (19, 7-8) : uenient, inquit, nuptie agni et uxor eius preparauit se et datum est illi ut cooperiat se bissino splendido et candido. Felix sponsa que iam habet presentem amatum : iam uenerunt nuptie Agni, cui ¹³³⁷ prebet feruentem conatum, et uxor eius preparauit se cui sponsus prebet fulgentem ornatum et datum est illi ut cooperiat se. Gallice : byen ad costé trové soun pareyl, mout avoyre avoit fet grant apareil, robe si clere cumme soleil. Dico ergo quod sponsa etc. Si illi sunt beati et ad cenam nuptiarum agni uocati sunt, in Apoc. (19, 9), multo magis est Agnes beata que, ueniente Domino, introiuit cum eo ad nupcias. Ipsa enim dicit ¹³³⁸  : « Iam corpus meum sociatum est », et iterum ¹³³⁹  : « Ecce quod concupiui iam uideo, quod speraui iam teneo, illi sum iuncta in celis. Ecce quod iam habeo presentem amatum quem in terra posita tota intentione dilexi. » Hoc est hoc quod prebet feruentem conatum. Uxor preparauit se, ipsa est altera Hester que interpretatur ¹³⁴⁰ preparata in tempore, pro cuius coniunctione et nuptiis rex Assuerus iussit conuiuium magnificum preparari, Hest. |113vb| II (18). Hoc quod uideo in Apocalipsi adeo preparatam sponsam ¹³⁴¹ ornatam uiro, ipsa enim dicit : mel quasi lac (Cant. 4, 11) ex ore eius susceptum et sanguis eius ornauit genas meas. Ecce tamen sponsus prebet ei fulgentem ornatum et datum est etc. Primo quidem ad litteram : datum est illi ut cooperiat se. Legimus enim quod tyranus iussit eam nudam ad lupanar duci set statim ceruo soluto tantam dempsitatem capillis eius diuina gratia concessit, ut melius eorum fimbriis quam uestibus tecta uideretur. Secundo spiritualiter : datum est illi ut cooperiat [se] bissino splendido, hoc est pallio caritatis candido per uirginitatem, splendido per honestam conuersationem. Induit, inquit, me Dominus ciclade auro texta et in manibus monilibus ornauit me. Byssus et purpura indumentum eius, Prou. (31, 22). Color purpureus signat martirum et ideo dictum est a principio quod matrimonium illud sub caritatis pallio copulatur et carnis martirio consummatur. Nuptie facte sunt.

[II] In hoc differt spirituale matrimonium a carnali : illud per mortem soluitur, illud in morte consummatur. Christus moriendo dicit : consummatum est per corporum coniunctionem, illud per corporis dissolutionem, quod auertens Apostolus dicit (Phil. 1, 23) : cupio dissolui et esse cum Christo. Est multo melius propter quod iam Agnes corpus suum martirizari fecit et dissolui uoluit, moriens obdormiuit in sinu et gremio sponsi sui et sic consummate sunt nuptie, iuxta illud Luc. |114ra| XVI (22) : factum est ut moreretur mendicus et portaretur ab angelis in sinu Abrahe,et sic sustinuit tam grauem iacturam, factum est ut moreretur, ideo meruit suauem uecturam, portaretur etc. Hoc bene concordat cursui nature : in hiis enim que fiunt per motum continuum et successiuam transmigrationem, non sunt simul fieri et factum esse. Sunt autem simul in hiis que fiunt per subitam mutationem. Mors peccatorum pessima, continua set sucessiua, moriuntur et numquam summuntur, quod innuit Ps. (48, 15) dicens : sicut inferno positi sunt, mors depascet eos. Loquitur ad modum herbe prati que continue pascitur et semper restat ¹³⁴² aliquid ad pascendum, non totaliter euellitur. Ideo mors peccatorum pessima numquam est in facto ¹³⁴³ set in fieri, iuxta illud (Ps. 108, 19) : fiat ei sicut uestimentum quod cooperitur et sicut zona etc. Set mors martirum preciosa est subita et momentanea. « Momentaneum est quod delectat, eternum quod cruciat ¹³⁴⁴ . » I ad Cor. (II Cor. 6, 9) : quasi morientes et ecce uiuimus. Ideo hoc fieri et factum esse simul sunt. In Gen. (1, 8) : factum est uespere et mane etc. Vespere occasus per mortem nature, mane ortus ad uitam glorie. Factum est dies unus, ecce fieri et factum esse simul, quasi enim mori sit corrumpi et corruptio unius sit generatio alterius. Beata enim Agnes moriendo morte nature regenerata ad uitam glorie, et ideo quod perfectum est in ipso uita erat, ad quam uitam nos perducet etc.