Saint Dominique.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 137vb-141rb.
Plan :
Thème – L’église paroissiale figure l’Eglise militante ; l’église cathédrale, l’Eglise triomphante. Les échanges de prébendes.
Division – Comment Dominique a obtenu une prébende dans l’Eglise triomphante.
I – son rôle de gardien
Division 2 (Zac. 3, 7) : les qualités de Dominique
la sécurité
le calme
la rôle supérieure
le bonheur
F. 137vb : Qui custos est Domini sui glorificabitur, Prou. 21 (27, 18).
[Thème] Qui habet 1518 modicum beneficium et officium in ecclesia parochiali, nisi sit fatuus, libenter resignat tale beneficium ut habeat prebendam cum dignitate in matrice ecclesia, in ecclesia cathedrali. Fatuus et infelix reputetur ille qui nollet hanc permutationem facere, resignare modico beneficio cum cura in ecclesia parochiali, ut haberet pinguam prebendam etiam cum dignitate in ecclesia cathedrali. Inter autem alia nomina dignitatum et officiorum ecclesiasticorum nomen custodis est unum, ymmo est titulus decretalis de officio custodis. Ego uoco nunc matricem et cathedralem ecclesiam illam que sursum est Jerusalem que est mater nostra ecclesia triumphans ; in ea tamquam in ecclesia cathedrali est solium, sedes illa episcopalis quam Ysa. (6, 1) uiderat cum dicebat : uidi angelum sedentem super solium etc. Iterum in ea tamquam in cathedrali ecclesia sunt proprie canonici regulatissimi habentes pinguissima beneficia sine omni cura. Cantamus 1519 de ea : « O quam iocunda curia que cure prorsus nescia. » Set ecclesiam parochialem uoco nostram ecclesiam militantem in qua tamquam in parochiali ecclesia, licet sint multi beneficiati, tamen non sunt beneficia sine cura. Ita dicit Ecclesia[stes] (4, 4) : in hoc supple|138ra| mundo uel seculo uanitas et cura superflua est. Cura tunc superflua dicitur quando non est beneficio proportionata, quando est nimium beneficium et magna cura. Et reuersa beneficia ecclesie nostre parochialis sunt exigua, ymmo nulla respectu beneficiorum triumphantis ecclesie. Unde Sap. (7, 8-9) : diuitias nichil esse dixi in comparatione illius et etc. usque ibi : arena est exigua, ymmo beneficia sint 1520 nulla quia bona temporalia non sunt uere bona. Unde Seneca 1521 nititur ostendere uaria tali ratione : « Aut, inquit, bona non sunt que uocantur, aut homo felicior deo est. Que enim nobis bona uidentur, non habet in usu deus : neque enim ad illum aut epularum lautitia nec opes. Incredibile aut est bona Deo deesse [aut] hoc ipsum, inquit, argumentum est bona non esse, que deo desunt. » Licet autem beneficia sint modica, ymmo nulla, tamen annexa est eis maxima cura ; non habentur sine solicitudine 1522 et cura nimia, ut dicit Ecc. (Eccle. 2, 26) : peccatori Deus dedit afflictionem et curam superfluam ut addat et congreget. Habemus ergo duplicem ecclesiam parochialem et cathedralem, militantem et triumphantem, que olim duo figurabantur propter duplex tabernaculum in quorum primo secundum Apostolum (Hebr. 9, 2) erant candelabra et mensa et propositionum illa cibum gerebat ecclesie militantis in qua proponit nobis corpus dominicum in mensa altaris sub specie panis. Secundum dicebatur sancta sanctorum et hoc cibum gerebat ecclesie triumphantis in qua erat illud sanctissimum collegium beatorum. Iste due ecclesie sic se habent quod cuilibet uoluntarie re|138rb|signanti beneficium quod habet in ecclesia militante, relinquenti propter amorem Christi bona temporalia quecumque, offertur pinguis prebenda in ecclesia triumphante. Unde in Ecclesiastico dicitur (1, 10) : prebet illam diligentibus se, set in Matheo expresse dicitur (19, 29) : omnis qui relinquerit domum, usque ibi : centuplum accipiet et uitam eternam possidebit. Ecce pinguis prebenda uita eterna. Sunt infelices et fatui qui uolunt hanc permutationem facere, mutare pro terrenis ecclesie parochialis ut habeant talem prebendam in ecclesia cathedrali. Set forte non est necesse quod ego resignem. Possum bene tenere utrumque beneficium et prebendam. Audi quod dicitur in Luc. (14, 33) : omnis qui ex uobis qui non renunciauerit omnibus que possidet, non potest esse meus discipulus. Ecce quod non potest fieri canonicus ecclesie triumphantis nisi renuntiauerit officium omnibus beneficiis ecclesie militantis. Ideo dicit beatus Jeronimus 1523 : « Difficile est, inquit, ymmo impossibile, ut presentibus et futuris quis fruatur bonis, ut hic uentrem, illic mentem impleat, ut de deliciis ad delicias transeat, ut in celo et in terra sit primus, et in utroque seculo appareat gloriosus. » Hic uideas aperte quod non potes esse in ecclesia beneficiatus 1524 . Non solum resignanti 1525 terrenum beneficium offertur prebenda celestis, uerum etiam exercenti diligenter officium in ecclesia parochiali permittitur dignitas annexa prebende in ecclesia cathedrali. Prelatis et doctoribus qui habent officium custodis in ecclesia militante, |138va| debetur aureola que est quedam dignitas annexa omni prebende. Ita dicit Apostolus, I ad Thi. (5, 17) : qui bene presunt presbiteri duplici honore habeantur maxime qui laborant uerbo et doctrina.
[Division] Ex istis concludo quod pater noster beatus Dominicus, sicut sonat ipsum nomen suum domus Domini custos, officium custodis habuit et laudabiliter in ecclesia militante custos fuit et defensor totius ecclesie, ut postea dicam in hoc conueniens typum quod supplens defectum primi hominis quem Dominus posuerat in paradyso uoluptatis ut operaretur et custodiret illud, in Prou. (Gen. 2, 15), item quia uoluntarie resignauit omnibus beneficiis ecclesie parochialis, diuitiis quidem per uotum continentie, honoribus per uotum obedientie. Ideo meruit quod 1526 resignatio prius beneficio et exemplo cito diligenter custodum officio fieret sibi permutatio 1527 officii ecclesie parochialis in prebendam et dignitatem ecclesie cathedralis. Secundum ueritatem ipse cum prebenda communi, cum premio essentiali habet duplicem dignitatem, aureolam uirginis et doctorum. De permutatione ista loquuntur uerba primo proposita, dicunt enim : qui custos est domini sui. Dictus Dominicus qui officium custodis habuit in ecclesia militante glorificabitur, promouebitur etiam ad prebendam et dignitatem ecclesie triumphantis. Gloria enim est prebenda celestis ecclesie, non quidem simplex prebenda cum dignitate. He. 3 (3) : amplioris glorie iste pro Moyse habitus est. Notantur tria quia cum uigilem se prebuit in |138vb| tutoris officio, qui custos est, et humilem se exhibuit preceptoris obsequio, Domini sui, ideo nobilem locum meruit uel habuit in pretoris palacio, glorificabitur, pretorem uoco Deum, de qua Ps. (88, 8) : Deus qui glorificatur in consilio sanctorum etc.
[I] Circa primum nota : natura gruum est ista quod grues uolare uolentes naturali instinctu preficiunt sibi unam aliarum tutricem et ducem que precedat eas uoce et uolatu et si illa que uolatu et quasi mouet alias ad uolandum rauceat uel deficiat, statim alia grus supplet officium eius ; ymmo plus, grues dormire uolentes statuunt inter se aliquas uigiles aliarum custodes que qualiter uigilent et custodient post ea, dicam sic arcem natura prouideat congregationi gruum de custode et duce. Iterum actor nature prouidit congregationem hominum. Deus enim preficit uiros ecclesiasticos aliis tamquam custodes et duces, ut precedant eos uolatu et uoce et exemplo uite et uerbo doctrine. Ysa. (62, 6) : super muros tuos Jerusalem constitui custodes etc. et placeat Deo quod uiri ecclesiastici deputati ad custodiam laycorum ita facerent debitum suum sicut faciunt grues deputate ad custodiam aliarum. Set heu, hodie multi sunt qui uoce et uolatu deficiunt : nec bene docent nec bene |139ra| uiuunt nec custodierunt testamentum Dei et in lege noluerunt ambulare, nec uoce nec uolatu uolant. Alii sunt qui deficiunt uolatu, licet uoce bene docent set male uiuunt, quod uerbis predicant, et moribus impungnant. In Gen. (3, 24) legitur et hoc figura ad hoc quod Dominus collocauit cherubin in flammeum gladium atque uersatilem ad custodiendam uiam ligni uite, ad prohibendum homines ne accedant ad lignum uite. Non dicitur ibi quod cherubin teneret gladium in manu, ymmo neque quod manum haberet, set dicitur absolute cherubin in flammeum gladium. Cherubin, plenitudo sciencie 1528 , est uir ecclesiasticus, clericus ad custodiam gregis Dominici deputatus, iste portat gladium spiritus quod est uerbum Dei non in manu set in ore sola, sicut facit mimus : quod dicit ore non facit, opere non complet. Ecce loquentur in ore suo et gladius in labiis eorum, Ysa. (Ps. 58, 8). Talis custodit uiam ligni uite quod malo suo exemplo alios impedit ne accedant 1529 ad lignum uite, set quia Deus et natura deficiunt in necessariis sicut prouidet natura congregationem gruum, quia ubi custos aliarum raucat 1530 uel deficit, alia statim supplet eius officium. Ita prouidet Deus congregationem hominum : uidens enim custodes ecclesie uoce et uolatu deficere, prouidit de uno qui suppleret custodis officium, commendauit gregem custodi dicitur in primo Reg. (17, 20). Custos ille hominum fuit |139rb| beatus Dominicus iuxta nomen suum. Secundum nomen tuum ita et laus tua, Ps. (47, 11). Unde cantamus de eo 1531 : « Benedictus redemptor etc. » Quod autem Dominus dederit ecclesie sue beatum Dominicum tamquam tutorem et custodem precipuum, hoc fuit demonstratum 1532 cuidam pape Innocentio a quo cum beatus Dominicus peteret confirmationem sui ordinis et ille difficilem se exhiberet, quadam nocte uisum est sibi quod tota Lateraneum ecclesia minaret ruinam et quod uir Dei Dominicus occurreret et totam illam arsuram fabricam propriis humeris sustentaret ; qui uisionem intelligens petitionem uiri Dei acceptauit etc. Item sibi ipsi oranti ecclesia beati Petri Rome dilectione sui ordinis apparuerunt principes apostolorum ; Petrus baculum, Paulus uero librum sibi tradere uidebantur dicentes 1533 : « Vade, predica ad hoc ministerium, a Domino es electus », et tunc subito uidebatur sibi quod uideret fratres suos binos et binos per totum orbem dispersos ad predicandum uerbum Dei. Baculus tradebatur sibi in signum quod deberet precedere exemplo uite, librum in signum quod deberet 1534 precedere uerbo doctrine. Multis talibus uisionibus fuit pluries demonstratum quod beatus Dominicus a te nomen acceperat et quod custos ecclesie Dei futurus erat ut merito suo sibi et suis intelligamus dictum illud Jac. (Zac. 3, 7) : si in uiis meis ambulaueritis et custodiam meam |139va| custodieritis tu quoque iudicabis domum meam et custodies atrium meum. In qua auctoritate tanguntur quatuor que habuit beatus Dominicus, que dicitur habere uir quilibet ecclesiasticus. Ipse enim fuit securior in aliorum directione, si in uiis meis ambulaueritis, sedulior in contemplatione, et custodiam meam custodieritis, superior in interdictione, tu quoque iudicabis domum meam, felicior in retributione, et custodies atrium meum.
[a] De primo nota Ps. (24, 10) : dicit quod uie Domini uniuerse misericordia et ueritas, [designat] uiam ueritatis propter ignorantes, uiam misericordie propter indigentes et per utramque uiam tenentur uiri ecclesiastici ducere alios. Debent enim ostendere uiam ueritatis ignorantibus et impendere beneficia pietatis indigentibus, seu heu hodie, qui alios ducere debent, ipsi per deuia ambulant. Non enim qui operantur iniquitatem in uiis eius ambulauerunt (Ps. 118, 3).
Si primo de uia misericordie loquimur, illa pessime inter clericos frequentatur quia nec ipsi uadunt per eam nec per eam itur ad eos. Unde regula est apud grammaticos : quo casu queris, eo respondere tenueris. Olim uiri ecclesistici erant datiui casus, misericordes erant, habitus dabant pauperibus et ideo iuxta regulam grammaticorum respondebitur eis etiam in datiuo, multa tunc dabantur ecclesiis, iuxta illud (Luc. 6, 38) : date et dabitur uobis. Set modo declinauerunt ipsi a datiuo usque ad ablatiuum : qui solebant dare nunc auferunt, et si sunt |139vb| in mundo homines ablatiui casus, sunt uiri ecclesiastici. Ideo iuxta regulam grammaticorum respondetur eis in ablatiuo. Quilibet gaudet et reputat lucratum hodie quicquid potest ab eis auferre, tot exactiones hodie fiunt super clericos quod uix possunt aliqui cum magnis redditibus uiuere. Justum Dei iudicium est (II Mac. 9, 18). Unde in Baruc (3, 13) dicitur : si in uia Dei ambulasses habitasset 1535 utique in pace super terram.
Si secundo de uia ueritatis agitur, locum habet questio Saluatoris. Quomodo potest cecus cecum ducere ? (Luc. 6, 39). Populus cecus est ignorans 1536 , set uiri ecclesiastici duces populi 1537 sunt ceci ignorantia uel execati malitia. Nonne sunt ceci duces cecorum ? Certe sic. Et si cecus ceco ducatum prestet, ambo in foueam cadunt (Mt. 15, 14). Item dicit Gregorius 1538 : « Dum pastor per abrupta graditur, restat ut precipucium grex sequitur. » Dominus per Jeremiam conqueritur quod illi qui debent populum suum ducere sunt ei occasio deuiandi. Grex perditus factus est populo, pastores eorum seduxerunt eos (Jer. 50, 6). In Baruc (4, 13) dicitur : non ambulauerunt per uiam mandatorum Dei nec per semitas ueritatis eius ingressi sunt. Utramque uiam ueritatis et misericordie tenuit beatus Dominicus ualde bene, uiam quamdam misericordie. Adeo enim fuit misericors quod non solum anima sua libros et superlectilem uendit et in opera misericordie distribuit, uerum etiam semet ipsum uenundari pluries decernit, semel pro redemptione cuiusdam qui propter inopiam quam patiebatur |140ra| adheserat consortio hereticorum, et illud non fecisset nisi misericordia diuina inopie illius aliter perdidisset. Item uiam ueritatis ipse constrictissime docuit et pro ea mortem pati semper paratus fuit, in articulum autem ueritatis fidei quem ipse docebat. Sequitur quod libellus quidam ab eo conscriptus contra hereticos ter ab ipsis in ignem proiectus, ter exiuit illesus. Unde hoc miraculum uidentes ueritate coacti poterant sibi dicere quod dictum est ipsi ueritati : scimus quod uerax es et uiam Dei in ueritate doces (Mt. 22, 16). Ita fuit securior in aliorum directione.
[b] Secundo fuit sedulior in contemplatione. Et custodiam meam custodieritis (Zac. 3, 7). Dixi uobis iam quod natura gruum est ista quod grues dormire uolentes statuunt inter se aliquas uigiles aliarum custodes, ille 1539 autem ad aliarum custodiam hanc industriam habent, se sustentant plus in pede alio 1540 a terra eleuato, tenent lapidem unum ut si contingeret eos dormitare possent statim casu lapidis excitari. Ad propositum : sicut natura sagax statuit inter grues, ita ecclesia sagacissime statuit inter homines ut enim uiri ecclesiastici custodes gregis Dominici sint magis uigiles ut melius uacent contemplationi et custodie gregis sibi commissi, iuxta illud Luc. (2, 8) : pastores erant in regione uigilantes etc. Statuit in ecclesia quod uno solo pede utuntur, etiam sustentantur in terra, alium autem pedem habeant a terra remotum. |140rb| Per duos pedes quibus sustentatur totum corpus humanum, intelligo duas uires in homine quibus sustentatur tota natura hominum, scilicet uim nutritiuam que est propter sustentationem speciei, modo laycis quibus ex officio utroque pede licet eis comedere et bibere que sunt ad usum nutritiue, licet eis nubere propter usum generatiue, set custodibus gregis Dominici, ut sint magis uigiles, interdicit usum secundi pedis generatiue uirtutis. Unde uotum continentie annexum est sacro ordini. Ratio est ut melius uacent contemplationi. Dicit enim beatus Augustinus 1541 , primo libro : « Nichil esse sentio quod magis deiciat ex arce contemplationis animum uirilem quam blandimenta femina, corporum quia ille contactus, sine quo uxor haberi non potest. » Inde est quod Sap. dicit in Prou. (7, 4-5) : cuilibet debenti uacari contemplationi interdicit usum secundi pedis. Dic,inquit, sapientie me soror mea et prudentiam uoca amicam tuam ut custodiat te a muliere extranea et ab aliena que uerba sua dulcia facit. Dicit significanter a muliere extranea. Frequenter enim contingit quod qui habent alterum pedem trunctatum loco pedis proprii mutuant unum pedem extraneum pedem ligneum. Ita faciunt multi quod quando non licet eis habere uxores proprias, recipiunt extraneas concubinas. Hoc sapientia interdicit. In figuram huius quod curatis custodibus animarum interdictus est usus secundi pedis, scilicet generatiue uirtutis, unde legimus in Hest. (2, 3) quid egenus |140va| custos regiarum puellarum euntibus. Puelle regis sunt regis ymagines et per fidem ei copulate. Set ultimum ne pes ille ledens labatur per incontinentiam, debet habere gruis astutiam ut teneat lapidem semper in pede, id est carnem affligat continue aliqua duritia penitentie, quia difficile est mollem lectum habere et non dormire. Sampson statim dormiuit in gremio Dalide et ideo uolenti uigilare et pedem a lapsu in continentie preseruare, summe necessum est lapidem durum tenere, id est duram penitentie. Hanc astutiam habuit beatus Dominicus 1542 qui, cum adhuc puerulus deprehensus est frequenter relicto lecto super terram accumbere ut carnis delicias abhorret, et melius animam transferret ad sapientiam, uinum per decennium non bibit, qui etiam per totam Quadragesimam cum socio suo in pane et aqua frigida ieiunauit et de nocte quasi uigilans, ut necessitas cogebat lassa membra, nudam super tabulam reclinabat, quod fecit propter quasdam matronas apud quas erat hospitatus, quas uidit ab hereticis super spem religionis deceptas. Unde sic clauum clauo recondit et eas conuertit. Poterat ergo ipse dicere illud Ysa. XXI (8) : super speculum Domini ego sum stans iugiter per diem et super custodiam meam ego sum stans iugiter per noctem, ad litteram : per diem ipse intende|140vb|bat proximorum saluti per noctem uigiliis et orationibus de quo dixerat Ps. (120, 4) : non dormitabit neque dormiet qui custodit Israel.
[c] Tertio superior in interdictione. Tu quoque iudicabis domum meam (Zac. 3, 7). Domus debiles situate in profundo uallis faciliter euertuntur et subuertuntur ab impetu torrentis a quo non leduntur domus fortes situate in cacumine montis. Amos propheta comparat sententiam iudicis impetui torrentis. Reuelabitur,inquit, quasi aqua iudicium et iustitia quasi torrens fortis (Amos 5, 24). Et hoc optime iudices non audent hodie ferre impetum sue sententie contra fortes diuites et potentes qui possent eis resistere. Timent quod qui tetigerit montem lapidabitur. Set econtra pauperes, qui sunt in profunda ualle miserie : contra illos feruntur impetuose sententie. Agellius 1543 bene dicit : « Leges, inquit, nostre sunt sicut tele aranearum que fortia animalia dimittunt et debilia retinent. » Ideo dicit quasi aqua iudicium quia ponatur in aqua baculus quantumcumque rectus, statim apparebit 1544 curuus. Nauis multum ponderosa posita in aqua quasi pondus suum perdit. Sicut de aqua, sic de causa pauperis. Quantumcumque [sit] iusta [et] recta, aduocati et iudices si uolunt, faciunt eam curuam in apparentia saltem. Econtra proponatur contra diuitem aliquod factum graue et pon|141ra|derosum, aduocati et iudices facient quod apparebit leue et prope nullum. Unde uidetur nostris temporibus euenisse quod olim sapientes in spiritu prophetico dixerant se uidisse. Vidi inquit sub sole in loco iudicii impietatem (Eccle. 3, 16). Timeant ne contingat eis sicut contingit duobus nequam presbiteris de quibus dicitur in Dan. (13, 5) : egressa est iniquitas a iudicibus qui uidebantur regere populum. Ipsi fuerant a populo lapidati.
[d] Quarto felicior in retributione, et uere in custodiendis illis retributio multa. Melior est enim dies una in atriis tuis super milia (Ps. 83, 11). Clerici pauperes in curia romana, quando possunt habere bullam, litteras summi pontificis de collatione unius bone prebende, reputant se felices, gaudent ratione ac si iam essent in possessione prebende, et tunc non est sic. Unde quandoque in una cathedrali ecclesia sunt quatuor uel quinque exspectantes unam prebendam, quorum unus solus uel duo tantum habent possessionem, uel alii moriuntur fame uel gratie reuocantur. Nos, christiani, gaudeamus et gaudere debemus quia habemus litteras summi pontificis Christi. Christus assistens pontifex etc. (Hebr. 9, 11). De collatione prebende celestis littera sancti euangelii expresse dicit : qui crediderit et baptizatus fuerit saluus erit etc. (Marc. 16, 16). Ps. (121, 1-2) loquens de persona christianorum gaudebit ratione ac si iam esset in possessione prebende : letatus sum in hiis que dicta sunt mihi : in domum Domini |141rb| ibimus, stantes erant pedes nostri in atriis Jerusalem. Juxta quod iam habeat ibi pedem. Non est sic. Adhuc nos sumus exspectantes, Saluatorem exspectamus (Phil. 3, 20) etc. et sunt multi exspectantes qui numquam erunt in possessione prebende. Multi ergo sunt uocati, pauci uero electi (Mt. 22, 14). Unde in persona exspectantis et tandem defficientis loquebatur Ps. (83, 3) cum dicit : concupiscit et defecit anima mea in atria Domini. Set in persona exspectantis et tandem peruenientis qualis fuit beatus Dominicus ubi dicit (Ps. 64, 5) : beatus quem elegisti et assumpsisti inhabitabit in atriis tuis. Velit Deus quod nos sumus de numero electorum.
habet] habent P.
Adam de Saint-Victor, Sequentiae, cap. 34 (de omnibus sanctis) (PL 196, 1528A).
sint] sit P.
Manipulus florum, Bonum bonitas D (Seneca 85 epistula) ; Seneca, Epistulae ad Lucilium, 74, 14 (F. Préchac, Paris : Belles Lettres, 1965, p. 41).
solicitudine] solitudine P.
Manipulus florum, Prosperitas G (Hieronymus in quadam epistula) ; Hieronymus, Epistulae, epist. 118, par. 6 (I. Hilberg, CSEL 55, 1996, p. 444).
beneficiati] plus add. P.
resignanti] resignari P.
quod] aut P.
permutatio] et add. P.
Hieronymus, Liber interpretationis hebraicorum nominum, p. 74.
accedant] accedat P.
raucat] raucesseret P.
AH, vol. 25, p. 241, n° 85 (de sancto Dominico, in laudibus infra octavam).
Jacobus de Voragine, Legenda aurea, s. Dominicus, p. 722.
Jacobus de Voragine, Legenda aurea, s. Dominicus, p. 723.
deberet] debebat P.
habitasses] habitasset P.
ignorans] est add. B.
set – populi] sacerdotes populi duces B.
Gregorius Magnus, Regula pastoralis, I, 2 (B. Judic et al., SChr 381, 1992, p. 134).
ille] illa P.
alio] illa P.
Manipulus florum, Mulier C (Augustinus libro 3 soliloquiorum) ; Augustinus Hipponensis, Soliloquium libri II, I, 10 (W. Hörmann, CSEL 89, 1986, p. 27).
Jacobus de Voragine, Legenda aurea, s. Dominicus, p. 719 et 722.
Cf. Manipulus florum, Lex I (Valerius Maximus de memorabilibus dictis) ; Valerius Maximus, Facta et dicta memorabilia, VII, 2, 14 (J. Briscoe, Teubner, 1998, vol. 2, p. 450).
apparebit] appebit P.