Sermon 88

Saint Martin.
Ms. : Paris, BnF, lat. 16495 f. 198va-200vb ; Bruges, Bibl. mun. 263, f. 75rb-77ra.
Plan :
Thème – La recherche du bien. Saint Martin s’est élevé au ciel. Les qualités de saint Martin :
I – La pureté de la conscience.
Division 2 (Zac. 5, 1) : les choix de saint Martin :
abandon des tentations terrestres
abandon du chemin de la volupté
abandon de la prospérité terrestre
F. 198va : Ad te leuaui oculos meos, Ps. (122, 1).

[Thème] Secundum doctrinam philosophicam, unumquodque bonum desiderat et tendit ad finem ad quem naturaliter ordinatur. Istud patet ratione et exemplo. Ratione sic, nam animalibus perfectum appetitum habentibus uidetur ²⁰⁷¹ naturaliter ut, bono delectabili apprehenso et cognito, illuc se moueant ut de loco ad locum se transferant pro bono delectabili cognito prosequendo. Cuius ratio a philosopho assignatur nam in bonum simplex siue sophisticum sub sua formali ratione tendit naturaliter appetitus. Hoc etiam uidemus in speculatis quia ipsum scire est finis in speculatis. Ideo appetitus nostre intelligentie et nostre uoluntatis quasi naturali desiderio inclinatur. Nam « omnes homines naturaliter scire desiderant », prohemio Metaphysice ²⁰⁷² .Exemplo naturali hoc apparet nam apes uenientes iuxta arborem concauam, in cuius concauitate est uas inclusum, aliquando ibi mel suum ponunt et conseruant, set uase melle repleto, mel fluit ad terram et descendit ; tunc ursus ueniens iuxta illam arborem stillas mellis defluentis degustat et mellis dulcedine degustata, eleuato capite, se erigit super arborem et ascendit. Spiritualiter loquendo, Christus api comparatur, unde in Ecclesiastico (11, 3) : breuis in uolatilibus apis initium dulcoris habet fructum illius. Idem potest ratione declarari nam secundum beatum Ambrosium ²⁰⁷³ , sicut apis non ex commixtione libidinis producitur set uirtute solis, sic Christus fuit conceptus in utero uirginali, uirtute Spiritus Sancti obumbrante, unde in Luc. (1, 35) : Spiritus Sanctus superueniet |198vb| in ²⁰⁷⁴ te et uirtus Altissimi obumbrabit tibi. Sic Christus api comparatur, set ista apis, scilicet Christus, mel dulcorem de celo nobis apportabit, dulcorem scilicet sue diuinitatis infra uas nostre humanitatis confixum in arbore crucis. Et ideo persona deuota, ueniens iuxta istam arborem per compassionem, degustata mellis diuinitatis dulcedine ²⁰⁷⁵ per deuotionem, debet oculos intellectus et affectus per desiderium et amorem eleuare, contempta omni terrena uoluptate. Ita dicit beatus Augustinus ²⁰⁷⁶  : « Quicquid preter dictum mihi dulce non est ; quicquid mihi uult dare Dominus meus, auferat totum, et se mihi det. » Figuram habemus in Tob. (3, 14) nam ibi dicitur quod ²⁰⁷⁷ propter desiderium et amorem quem habebat ad Deum, tamquam ad summum bonum et finem suum principalem, cum genuasset et cepisset orare, oculos ad Deum erigebat dicens ista uerba (Tob. 3, 14) : ad te Domine faciem meam conuerto et oculos meos ad te dirigo. Igitur unumquodque bonum suum desiderat et tendit ad finem ad quem naturaliter ordinatur. Spiritualiter loquendo principium ex quo omnis creatura effectiue deriuatur, et finis ad quem omnis creatura naturaliter inclinatur est ipse Christus, nam ipse est finis in quo [est] altitudo sapientie humanum intellectum erudiens, in quo est dulcedo et sapor mellis gratie nostrum affectum reficiens, in quoque altitudo glorie nostrum defectum perficiens, et ideo in ipsum, tamquam in bonum suppremum, debet appetitus humani desiderii eleuari. Unde in Apoc. (1, 8) : ego sum alpha et omega, principium et finis. Unde Augustinus ²⁰⁷⁸  : « Deus est in se ipso |199ra| sicut alpha et omega in mundo, sicut actor et rector in angelis, sicut sapor et decor in ecclesia, sicut paterfamilias in domo in anima sicut sponsus in thalamo », in iustis sicut adiutor et protector, in reprobis sicut pauor et horror. Et ideo beatus Martinus ad suum creatorem tamquam ad summum bonum et finem suum principalem, degustata mellis diuinitatis dulcedine per deuotionem, per desiderium et amorem mentem habuit eleuatam, dicens uerba preassumpta : ad te leuaui etc. In quibus uerbis tria breuiter innuuntur.

Primo consciencie puritate fuit mundior quantum ad affectum, et hoc per habitum scincere dilectionis, leuaui. Secundo sapientie ueritate fuit limpidior quantum ad intellectum, et hoc per habitum diuine contemplationis, oculos meos. Set tertio regulata uoluntate fuit directior quantum ad effectum, et hoc per fructum bone operationis, ad te. Affectus puritatem declarat et ostendit caritas siue dilectio inflammata qua sursum erigitur, leuaui, intellectus limpiditatem augmentat et perficit cognitio affectiua qua Christo afficitur, oculos meos, set operationis siue effectus regularitatem sine deuio ad Deum dirigit intentio regulata qua celo dirigitur, ad te.

[I] Quantum ad primum, quanto res est nature purioris et subtilioris, tanto magis debet reponi et leuari per naturam in loco altiori, nam quia ignis excedit in puritate alia elementa, ideo super omnia elementa sublimius eleuatur. Exemplo sensibili hoc apparet nam quando uapor est grossus et malus, numquam per naturam sursum fertur, |199rb| set quando est purus et subtilis sicut ros sine grossa materiapluuiali, statim sursum erigitur et leuatur. Spiritualiter loquendo homo uapori comparatur, unde dicit beatus Jacobus in canonica sua (4, 14) : uita uestra non est nisi quidam uapor ad modicum parens. Istud potest ratione declarari nam sicut uapor uel fumus transit, deficit et preteriit, sic uita nostra corporalis cito preteriit et adnihilatur. Unde Ps. (143, 4) : dies mei sicut umbra preteriunt, et alibi (Ps. 101, 4) : defecerunt sicut fumus ²⁰⁷⁹ dies mei. Igitur homo uapori comparatur et ideo si homo sit grossus et malus ²⁰⁸⁰ , scilicet deditus carnali uoluptati et mundane cupiditati, oculos intellectus et affectus carnalibus uoluptatibus immergendo, numquam per desiderium et amorem sursum erigitur, et si sit purus et mundus omni terrena uoluptate, potest faciliter se leuare ad superiora per desiderium et amorem set uirtute auis, certe uirtute caritatis ipsum inflammantem. Sensibiliter hoc apparet, nam quantumcumque uapor sit purus et mundus, numquam sursum fertur, nisi mediante calore solis, uirtute cuius ipse uapor superius eleuatur. Sic quantumcumque uapor, scilicet homo, sit purus et mundus consciencie puritate ²⁰⁸¹ numquam tamen mentem potest leuare sursum ad Deum ²⁰⁸² per desiderium et amorem, nisi mediante caritate eius intellectu eleuante et eius affectu inflammante. Ita dicit beatus Augustinus ²⁰⁸³  : « Caritas est actio rectitudinis oculos semper habens ad Deum gloriam animarum societas fidelium. Otio non frigida actio non fracta, non fugax, non audax, non preceps. » Figuram |199va| habemus IIII Reg. (2, 1) nam ibi dicitur quod cum uellet Dominus leuare Helyam per turbinem in celum leuauit eum sursum in celum in curru igneo. Spiritualiter loquendo, per currum uirtus ²⁰⁸⁴ caritatis designatur cuius sunt quadruplices rote. Prima rota est uera dilectio quantum ad Deum, secunda rota est uera ²⁰⁸⁵ dilectio quantum ad se ipsum, tertia rota est dilectio quantum ²⁰⁸⁶ ad proximum, set quarta est uera dilectio quo ad inimicum. Set auriga istius currus scilicet ignitus est recta ratio que debet duos equos istius currus, scilicet intellectum et affectum, regulare. Et ideo homo ignitus caritate inflammante, ista rota quadruplici substentatus, cuius intellectus et affectus ratione prima regulantur, potest faciliter mentem sursum erigere et leuare per desiderium et amorem, sicut fecit beatus Martinus, ut patet legendam ²⁰⁸⁷ suam intuenti, nam « oculis ac manibus in celum semper intentis, inuictum ²⁰⁸⁸ tamen ab oratione spiritum non relaxabat », unde de ipso potest exponi illud Zacha. VI (5, 1) : conuersus sum leuaui oculos meos et uidi. In ista auctoritate tria breuiter innuuntur, primo uiam mundane turpitudinis deseruit, ut ex toto conamine reuertatur ad eterna, conuersus sum. Secundo uiam terrene uoluptatis euitare uoluit, ut in celi culmine erigatur ad superna, leuaui oculos meos. Tertio notitia mundane prosperitatis fugere studuit, ut in superno lumine perfruatur fruitione interna, uidi, terrena deseruntur facilius propter desiderium supernorum, conuersus |199vb| sum, eterna cupiuntur ardentius propter gaudium premiorum, leuaui oculos meos, set diuina cognoscuntur limpidius per contemptum terrenorum, uidi.

[a] Quantum ad primum, persona existens in uia minus secura et periculosa, debet se conuertere ad securiorem. Exemplum habemus in Matheo (2, 12) nam magi uenientes ut uiam periculosam euitarent ne redirent per Herodem reuersi sunt per aliam uiam. Spiritualiter loquendo, uia mundane cupiditatis et auaritie est periculosa et ratio huius est quia tenebrosa. Nam uiator carens lumine directiuo, credens in bono hospicio hospitari, incedit in latrones. Ergo uia tenebrosa est periculosa, unde Sap. in Prou. (4, 19) : uia impiorum tenebrosa. Excecauit eos malitia eorum, nam incedens per uiam cupiditatis et auaritie excecatur. Istud potest ratione declarari quia sicut macula existens in oculo indurata obtenebrat oculum et excecat, sic macula peccati et auaritie radicata in affectum obnubilat intellectum et peruertit iudicium rationis. Innocentius ²⁰⁸⁹ ,libro de Vilitate conditionis humane : « Radix omnium malorum est cupiditas (I Tim. 6, 10). Hec sacrilegia committit et furta, rapinas exercet et predas, bella gerit et homicida, symoniace uendit et emit, et inique petit et recipit, iniuste negociatur et feneratur, fraudibus dissoluit pactum uiolat iuramentum, corrumpit testimonium et peruertit |200ra| iudicium rationis. » Igitur persona existens in uia periculosa que ducit ad mortem, debet se conuertere ad uiam securiorem que ducit ad salutem, set que est ²⁰⁹⁰ illa uia ? Certe uia uoluntarie paupertatis que ducit facilius, nam facilius est camelum intrare per foramen acus quam diuitem introire in regnum Dei (Mt. 19, 24) ; uia etiam munditie castitatis que ducit purius, nam beati mundo corde quoniam ipsi Deum uidebunt (Mt. 5, 8) ; uia obedientie humilitatis que ducit securius nam qui se humiliat exaltabitur (Luc. 18, 14). Istam triplicem uiam tenuit iste confessor nam statu militari despecto uiam uoluit ducere monachalem in qua sunt tria. Nota ²⁰⁹¹ unde poterat dicere illud Eze. (44, 1) : conuerti me ad uiam porte sanctuarii. Conuerti me, ecce desideratur eterne fruitionis gaudium ²⁰⁹² siue premium. Ad uiam porte sanctuarii, ecce euitatur eterne dampnationis periculosum supplicium quia arta est uia et angusta porta que ducit ad uitam (Mt. 7, 14).

[b] Secundo ²⁰⁹³ uiam terrene uoluptatis euitare uoluit ut in celi culmine erigatur ad superna : leuaui oculos meos. Auis existens super ramum glutinosum, si non nimis remaneat, non tantum perdit de plumis quod non possit se leuare ad superiora, set si super ramum glutinosum nimis moretur, alas et plumas in glutino inuoluendo, aliquando tantum perdit de plumis quod non possit sursum erigi nec uolare. Spiritualiter loquendo, ale et plume quibus intellectus et affectus ad Deum eriguntur sunt meritoria opera, super|200rb|norum desideria, gratia et uirtutes ; nam sicut se auis erigit et se leuat alis mediantibus ad ²⁰⁹⁴ superiora, sic homo gratia mediante et spe eius affectum eleuante, cum alis uirtutum in eterna beatitudine gloriosus sublimatur. Et ideo si homo super ramum glutinosum carnalis uoluptatis non nimis immoretur per consensum set se leuet et fugiat, non propter hoc impeditur quin possit erigi sursum ad Deum per desiderium et amorem, nec propter hoc perdit alas nec plumas gratie et uirtutum. Set si uoluptatibus huius mundi se inuoluat per affectum et consensum, tunc intellectus et affectus plumis gratie et uirtutum denudantur et cadit deorsum per peccatum. Ricardus ²⁰⁹⁵ , libro de Contemplatione anime : « Numquam affectus noster ad desiderium supernorum perfecto ²⁰⁹⁶ accenditur nec erigitur, nec intellectus ad celestium contemplationem perfecte acuitur, nisi cura carnis etiam in licitis et necessariis frequenter et fortiter repellatur. » Sicut fecit ille gloriosus confessor, nam contempta omni terrena uoluptate, oculos ad Deum erigebat dicens ista uerba ²⁰⁹⁷  : « Sinite, inquit, me celum uidere, spiritus dirigatur ad Deum ». Nam licet in terra corporaliter habitaret, tamen in celo totus mentaliter inhiabat, unde poterat dicere cum apostolis (Phil. 3, 20) : nostra conuersatio in celis est. Unde in Ps. (120, 1) : leuaui oculos meos in montes etc.

[c] Tertio uiam mundane prosperitatis fugere studuit ut in superno lumine perfruatur fruitione interna, uidi. Quanto aliquis est magis elongatus a terra, tanto illud |200va| quod est in terra uidetur esse minus. Nam si homo esset eleuatus usque ad celum, ita quod tangeret ipsam lunam, dicunt quidam quod terra uideretur ²⁰⁹⁸ ei nihil, ita quod uideretur ²⁰⁹⁹ aliquid latus celi et nihil de terra interposita. Et ratio huius tres nam quanto res magis a longe aspicitur, tanto minor apparet, et uidetur igitur quanto aliquis est magis elongatus a terra et propinquior ipsi soli, tanto minorem notitiam habet de terrenis et claritatem solis limpidius contemplatur. Exemplum habemus in Actibus (9, 7) de beato Paulo quod apertis 3 oculis nihil uidebat. Set ad Cor. (II Cor. 12, 4) dicitur quod raptus usque ad tertium celum audiuit et uidit archana Dei que non licet homini loqui. Sic spiritualiter quanto cor humanum est propinquius ipsi celo ²¹⁰⁰ per desiderium ²¹⁰¹ supernorum et longius a terrena uoluptate per contemptum terrenorum, tanto minorem notitiam habet de terrenis et solem iustitie, scilicet Christum, in luce supprema eius bonitatis patet limpidius intueri. Unde dicebat Ysa. (52, 2) : eleuate consurge filia Syon. Syon interpretatur specula ²¹⁰² . Qui ergo uult solem iustitie, scilicet Christum, limpidius intueri, debet a terrenis uoluptatibus per contemptum et penitentiam elongari. Gregorius ²¹⁰³  : uiri religiosi quasi « huic mundo moriuntur, ut soli Deo uiuere delectentur ; quantoque ab huius seculi conuersatione se subtrahunt, tanto interne mentis acie presentiam ²¹⁰⁴ Dei et angelorum consortium contemplantur ». Sic fecit iste gloriosus confessor. Nam uiam mundane prosperitatis deseruit per penitentiam se elongans |200vb| ut solem iustitie per deuotionem posset limpidius contemplari. Unde potest dicere illud Apo. (1, 12) : conuersus sum ut uiderem. Statim sequitur : conuersus sum et uidi. Et in Gen. (32, 30) : uidi Dominum facie ad faciem et salua facta est anima mea. Vidi Dominum in hac uita per iugem meditationem facie ad faciem in celesti patria per claram uisionem et salua facta est anima mea in superna gloria per eternam consolationem. Quantum nobis concedat ²¹⁰⁵ .